Το αίνιγμα της διάρκειας των έργων τέχνης

Είναι η απόλυτη μούσα του 16ου αιώνα, η Lisa Gherardini ή απλώς η Mona Lisa και με ρεκόρ επισκέψεων καθημερινά, την αυθεντία του Leonardo κι ένα αινιγματικό χαμόγελο, αυτή η ελαιογραφία σε ξύλο αποτελεί το πιο λαϊκό θέαμα των ημερών μας. Μπορεί η τελειοποιημένη sfumato τεχνική και η τρία – τέταρτα στάση που χρησιμοποιεί ο Da Vinci να αναγνωρίστηκαν άμα τη γενέσει του έργου και να αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για αρκετούς μετέπειτα καλλιτέχνες, δεν δικαιολογούν, όμως, τη φρενίτιδα που εξακολουθεί να προκαλεί μια απλή ελαιογραφία σε ξύλο του 16ου αιώνα. Τι καθιστά, επομένως, ένα έργο τέχνης διαχρονικό και ποιες περιπέτειες του χαρίζουν μια ζηλευτή διάρκεια στον χρόνο;

Τα trends δεν είναι διαχρονικά
Θα ήταν παράλογο να θεωρήσουμε πως οποιοσδήποτε καλλιτέχνης εμπνέεται και δημιουργεί ή εκφράζεται, απομονωμένος και ανεξάρτητα από τις συνθήκες που διαμορφώνουν την πραγματικότητά του. Παρά το γεγονός πως τα ρεύματα ρυθμίζονται και συστηματοποιούνται πολύ αργότερα και με κάποια απόσταση από μια συγκεκριμένη περίοδο δημιουργίας, κάθε εποχή παρουσιάζει ενιαία -κατά βάση- χαρακτηριστικά που ομαδοποιούν τις τεχνικές και τη θεματολογία των καλλιτεχνών που την «υπηρέτησαν». Θα ήταν με άλλα λόγια αδιανόητο να θεωρήσουμε πως ο Σοφοκλής συνέθεσε τον «Οιδίποδα τύραννο» σε μια περίοδο όπου τίποτα δεν ευνοούσε την πρόσληψή του από το αθηναϊκό κοινό του 5ου αιώνα και είναι σχεδόν βέβαιο πως η «Αφροδίτη» του Botticelli δεν θα… γεννιόταν ποτέ, εάν το ιδεολογικό και φιλοσοφικό φορτίο της εποχής δεν «υπαγόρευε» στον καλλιτέχνη τη δημιουργία της. Τα δύο αυτά, όμως, ορόσημα στην παγκόσμια ιστορία των γραμμάτων και της τέχνης αντίστοιχα δεν αφορούν μόνο ως αντικείμενα μελέτης του «καιρού τους και του τόπου τους», αλλά, ακόμη πιο σημαντικό, κι ως έργα που περικλείουν αβίαστα και απρογραμμάτιστα μια διαχρονική αλήθεια, ιδωμένη πάντα μέσα από τη συγχρονική ματιά του καλλιτέχνη μιας συγκεκριμένης εποχής. Ο Αριστοτέλης στην «Ποιητική» του, αναφερόμενος συγκεκριμένα στην ποίηση, συμπύκνωσε σχεδόν κατηγορηματικά τα πιο πάνω, αποφαινόμενος πως η τέχνη είναι ανώτερη της ιστορίας, ακριβώς επειδή περιγράφει την καθολικότητα των πραγμάτων, τις αδρές δομές που εξηγούν και ερμηνεύουν την ύπαρξή μας, χωρίς να περιορίζεται στο «συγκεκριμένο» και το «επί μέρους», στοιχεία που χρησιμοποιεί για να αναδείξει κάτι πολύ πιο ευρύ και διαχρονικό, αυτό που ρομαντικά ονομάζουμε «τις μεγάλες αλήθειες».

«Η γέννηση της  Αφροδίτης» του Botticelli (Galleria degli Uffizi, Φλωρεντία).

Οι δύο κόσμοι του Πλάτωνα
Για να δούμε τα πράγματα και μέσα από μια άλλη οπτική, ο Πλάτωνας στην περίφημη θεωρία των ιδεών διακρίνει δύο κόσμους, αυτόν των πραγματικών όντων, της ουσίας δηλαδή των πραγμάτων, και τον κόσμο των αισθήσεων. Μπορεί η θεωρία του να θεωρείται παρωχημένη πλέον ως προς μεταφυσική ή θεολογική ερμηνεία του κόσμου, μπορεί να αποδειχθεί χρήσιμη, όμως, εάν τη χρησιμοποιήσουμε για να ερμηνεύσουμε τη διαχρονικότητα που αποκτά ένα έργο τέχνης. Τη στιγμή που ο υποκειμενικός και οπωσδήποτε μεταβλητός κόσμος των αισθήσεων (στην περίπτωσή μας ο καλλιτέχνης) καταφέρει να «συλλάβει» και να εκφράσει με ενάργεια και με αισθητική μαεστρία μια ιδέα (τον έρωτα, τον θάνατο, την προδοσία) από τον αμετάβλητο και διαχρονικό κόσμο των ιδεών, τότε επιτυγχάνεται η βασικότερη προϋπόθεση για την αθανασία και τη διαχρονική εμβέλεια ενός έργου τέχνης. Κι όμως, πολλοί έχουν μιλήσει για τον έρωτα. Γιατί το «Ρωμαίος και η Ιουλιέτα» παραμένει μέχρι σήμερα ένα από τα πιο κλασικά ερωτικά δράματα;

Το κλειδί της ερμηνείας
Η ερμηνεία ενός έργου τέχνης ή ακριβέστερα η πρόσληψή του από το ευρύ κοινό αποτελεί σημαντικό στοιχείο για τη διαχρονικότητά του. Εδώ μπορούμε να διαχωρίσουμε τη διαχρονικότητα που προκαλεί η ερμηνεία ενός έργου τέχνης σε δύο κατηγορίες: στην αριστουργηματική απόδοση μιας διαχρονικής ιδέας και στο μυστήριο που καλύπτει άλλοτε την ερμηνεία συγκεκριμένων έργων. Από τη μια, πολλά σπουδαία έργα, ο «Διαδούμενος» λόγου χάρη του Πολύκλειτου ή ο «Επιτάφιος» του Θουκυδίδη και ο Δαβίδ του Michelangelo, αποτελούν την κορυφαία μορφή έκφρασης μιας συγκεκριμένης θεματικής και συμπυκνώνουν εύστοχα και άρτια μια συγκεκριμένη εποχή, πειραματίζονται με τον καλύτερο τρόπο και αναδεικνύουν τις δυνατότητες του μέσου και της πρώτης ύλης κάθε μορφής τέχνης και γι’ αυτό μέχρι σήμερα θεωρούνται σταθμοί στην ιστορία της τέχνης και των ιδεών. Ο Καβάφης δεν είναι ο πρώτος που σκέφτηκε πως «σημασία δεν έχει ο προορισμός, αλλά το ταξίδι», είναι, όμως, αυτός που το είπε ίσως με τον καλύτερο τρόπο και γι’ αυτό η «Ιθάκη» του αποτελεί ένα από τα διασημότερα ποιήματα παγκοσμίως. Από την άλλη, σημαντική μερίδα έργων τέχνης που σήμερα απολαμβάνουν τεράστια απήχηση κρύβουν στην ερμηνεία τους ένα μυστήριο, η λύση του οποίου εξακολουθεί ακόμη να αφορά. Από τη «Μόνα Λίζα», στην «Έναστρη νύχτα», τον «Άμλετ» και τον «Μυστικό Δείπνο», πολλά από τα έργα που θεωρούμε σήμερα διαχρονικά κρύβουν στην ερμηνεία τους ένα μυστήριο, πέρα από μια ξεκάθαρη επιφανειακή ερμηνεία, που τα καθιστά πάντα επίκαιρα.

Το διαχρονικό δεν είναι κοινότοπο
Μια από τις μεγαλύτερες παρανοήσεις σχετικά με αυτό που σήμερα θεωρούμε διαχρονικό και κλασικό είναι πως οι δύο αυτοί όροι ταυτίζονται, πολλές φορές, με την κοινοτοπία. Πόσο κοινότοπες, είναι, όμως, οι «Δεσποινίδες της Αβινιόν», πόσο οικεία, αλήθεια, είναι η «Κραυγή» του Μunch και πόσοι από εμάς έχουμε φτάσει σε τέτοιο σημείο προδοσίας, ώστε να θέλουμε να δολοφονήσουμε τα ίδια μας τα παιδιά («Μήδεια»);

Η «Κραυγή» του Μunch (Eθνική Πινακοθήκη Νορβηγίας).

Αυτή η ανατροπή, η υπερβολή ενίοτε, η «στρεβλή» ερμηνεία του κόσμου που μας χαρίζει ένα έργο τέχνης, το οποίο, ωστόσο, δεν κόβει ποτέ τον ομφάλιο λώρο με τη μήτρα της αληθοφάνειας, είναι ακριβώς εκείνα τα στοιχεία που του χαρίζουν την ιδιαιτερότητά του μέσα στον χρόνο. Εάν, βέβαια, το πέρασμα του χρόνου έχει καταστήσει ένα τέτοιο έργο τέχνης τρομερά οικείο στα μάτια μας, αυτό δεν σημαίνει πως την περίοδο όπου δημιουργήθηκε δεν αποτέλεσε τομή και πρόταση στα πράγματα. Μόνο και μόνο η σημερινή μας εξοικείωση με αυτό επισφραγίζει, εξάλλου, την επίδραση και την απήχησή του.

Η αυθεντία πίσω από τα δημιουργήματα
Ένας άλλος παράγοντας στον οποίο οφείλουμε να σταθούμε είναι, παράλληλα, και το αποτύπωμα που έχει αφήσει ο δημιουργός ενός συγκεκριμένου έργου τέχνης στην ιστορία. Πόσο γνωστή θα ήταν, αλήθεια, η «Mona Lisa» εάν ήταν το μοναδικό έργο του Da Vinci; Πόσο χώρο θα αφιέρωνε (εάν αφιέρωνε καθόλου) το Μουσείο Πικάσο στη Βαρκελώνη στις σπουδές και το τελικό αποτέλεσμα για τις «Δεσποινίδες των τιμών» («Las meninas») που σήμερα καταλαμβάνει τον μισό περίπου όροφο του μουσείου, εάν μόνο αυτές μάς είχε χαρίσει ο κορυφαίος καλλιτέχνης του περασμένου αιώνα και πόσα δευτερόλεπτα θα αφιερώναμε μπροστά στη «Λίμνη με τα νούφαρα» στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου εάν δεν ανήκαν στον Monet, τον ιδρυτή του ιμπρεσιονισμού; Πολλά από τα έργα που αναδεικνύονται ως σημαντικά, και που ενδεχομένως είναι, έχουν ήδη κληροδοτηθεί σε εμάς ως τέτοια από τις περασμένες γενιές, ακριβώς επειδή ανήκουν σε εμβληματικές προσωπικότητες που έχουν αφήσει ένα τόσο σπουδαίο έργο, που στο σύνολό του κουβαλάει και τη σφραγίδα του ονόματός τους ως βαριά κληρονομιά κι έχει ρίξει τους προβολείς της έρευνας και του ενδιαφέροντος στο σύνολο του έργου τους, με αποτέλεσμα να αναδεικνύονται πτυχές του, που ίσως έμεναν στην αφάνεια.

Ο «Mυστικός Δείπνος» του Da Vinci (Santa Maria delle Grazie, Mιλάνο).

Οι περιπέτειες
Οφείλουμε, οπωσδήποτε, να παραδεχτούμε πως παρά τη μεγάλη καλλιτεχνική αξία που φέρουν πολλά από τα πιο εμβληματικά έργα τέχνης, σημαντικό ρόλο στη δημοτικότητα πολλών από αυτών διαδραμάτισε και μια σειρά από τυχαία κι ενίοτε ατυχή γεγονότα που τα ανέδειξε σε κάποιο συγκεκριμένο στάδιο σε επικαιρότητα, χαρίζοντάς τους μια… δεύτερη νεότητα και συγκεντρώνοντας όλα τα βλέμματα πάνω τους. Μπορεί η «Mona Lisa» να αποτελεί ένα εξαιρετικό δείγμα τέχνης (και τεχνικής), όμως, σύμφωνα με αρκετούς μελετητές, το ενδιαφέρον για τον πίνακα αναζωπύρωσε η κλοπή του από το Μουσείο του Λούβρου το 1911, που προκάλεσε τεράστια αίσθηση παγκοσμίως, με πολλούς να επισκέπτονται το μουσείο μόνο και μόνο για να δουν την «ορφανή» θέση του πίνακα. Για την υπόθεση είχε συλληφθεί ως ύποπτος μέχρι και ο Picasso ενώ η περιπέτεια για την επιστροφή του πίνακα στο μουσείο αντιμετωπίστηκε για τους Γάλλους ως υπόθεση εθνικού χαρακτήρα. Το ίδιο μπορεί κανείς να ισχυριστεί για την Adele Bloch-Bauer, την πολύπαθη «Γυναίκα από χρυσό» του Klimt, που έπεσε θύμα της… ευαισθησίας των Ναζί μέχρι να επιστρέψει έπειτα από μια πολύκροτη δίκη στην οικογένειά της και να πουληθεί το 2006 στον Ronald Lauder για το ποσό-ρεκόρ για τα δεδομένα της εποχής των 135 εκ. δολαρίων.

To πορτρέτο της Adele Bloch-Bauer Ι του Klimt (Iδιωτική συλλογή, Neue Galerie, Νέα Υόρκη).

Ματιά στο σήμερα
Ζούμε σε μια εποχή που «βιάζεται» να ορίσει τα trends, βιάζεται να καθορίσει ρεύματα και να αναδείξει εκπροσώπους, πολύ πριν οριστικοποιηθεί και παγιοποιηθεί τίποτα από αυτά, είναι, όμως, γεγονός, ακριβώς λόγω της τεχνικής προόδου, πως τα trends σήμερα «παγκοσμιοποιούνται» σε τέτοιο βαθμό που δεν προλαβαίνουν να γεράσουν. Άμουσοι και ακαλλιέργητοι «καλλιτέχνες», «εκτιμητές» έργων τέχνης και εμπορικοί fashionistas αναδύονται καθημερινά από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ανάγουν εαυτούς σε αυθεντίες, εκμεταλλεύονται την όποια δύναμη τούς παρέχουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και αποθεώνουν μέσα σε μια θάλασσα υπερβολής και πλουραλισμού με #wow#wishlist# #masterpiece κι άλλα γραφικά hashtags ό,τι θεωρούν trend, ξεχνώντας, δυστυχώς, πόσο εφήμερα είναι τα πάντα σήμερα. Η δωρεάν πρόσβασή μας στη δημιουργία, η φαινομενικά ακίνδυνη επαφή μας με «έργα» τέχνης, με τις νέες τάσεις, με τα φαινόμενα και τα επιφαινόμενα, τις ιδέες και τις «ιδέες», πλην φωτεινών εξαιρέσεων, βέβαια, έχουν γεννήσει ένα τέτοιο ξερατό φλυαρίας και παροδικότητας, μια τόσο αγελαία, ισοπεδωτική κοινοτοπία, που τα διαχρονικά και κατ’ ουσίαν έργα τέχνης παραμένουν φωτεινοί οδοδείκτες στον πολλαπλώς αποπροσανατολισμένο άνθρωπο του σήμερα. Παρά τις δήθεν καλλιτεχνικές, μίνιμαλ, μαξιμαλιστικές, φλύαρες, βλαχομπαρόκ προτάσεις που μας κατακλύζουν στο Instagram, ψηφίζουμε τις αδέξιες selfie μπροστά από τη «Mona Lisa».