Κείμενο: Άντρος Σκαλιστής
Κάθε Σαββατοκύριακο εξερευνούμε μαζί διαφορετικές γωνιές της Κύπρου, τονίζουμε το «γωνιές», δεν θα πηγαίνουμε σε τόπους τουριστικούς με πολύ κόσμο και φασαρία. Θα χαιρόμαστε να ψάχνουμε για εκείνα τα μικρά χωριουδάκια που κρατούν ακόμα τις παραδόσεις, που αγαπούν την Κύπρο όσο εμείς. Θα ζούμε μαζί τη διαδρομή, θα απολαμβάνουμε τις τοποθεσίες, τα ιστορικά μνημεία, τους θρύλους και τις παραδόσεις μας και οτιδήποτε άλλο μας κάνει να νιώθουμε ωραία. Γιατί το να νιώθουμε ωραία είναι σημαντικό στοιχείο της ζωής μας. Εμείς, στο roadrip.cy, θα το επιδιώκουμε φανατικά, γιατί ό,τι αξίζει να κάνουμε με πρέπει να το κάνουμε με πάθος, δυνατά.
Σήμερα, θα επισκεφθούμε ακόμα ένα χωριό της Πάφου. Θα πάμε ξανά στη Λαόνα και θα γνωρίσουμε την Κρήτου Τέρρα. Ένα χωριό που κατάφερε να διατηρήσει τον κυπριακό του χαρακτήρα και στην αρχιτεκτονική αλλά και στην ιδιοσυγκρασία, χωριό με υπέροχη φύση, ιδιαίτερη ιστορία και πολλά αξιοθέατα. Επιπλέον η Κρήτου Τέρρα βγάζει ένα δυναμισμό έντονο, θα δείτε.
Μαζί, η παρέα του roadtrip.cy, στη διαδρομή μας θα δούμε το χωριό με τα παραδοσιακά του σπίτια, φύση, τον καταρράχτη του χωριού, περιβόλια, ξωκκλήσια, θα ακούσουμε θρύλους και παραδόσεις, μια ταβέρνα εξαιρετική, θα δούμε και θα χαρούμε μαζί πολλή Κύπρο.
Να πούμε λίγα πράγματα για την ευρύτερη περιοχή της Λαόνας. Πρώτα η ετυμολογία της λέξης. Η λέξη «Λαόνα» προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη «λαγών», που σημαίνει τα πλάγια μέρη της κοιλιάς στις δυο πλευρές του υπογαστρίου, τις λαγόνες δηλαδή. Στην Κύπρο χρησιμοποιείται συχνά για να περιγράψει το κοίλωμα μεταξύ βουνών ή λόφων. Έτσι, λαόνα ή λαόνιν βρίσκουμε σε αρκετές τοποθεσίες στο νησί μας. Η πιο γνωστή περιοχή, όμως, με το τοπωνύμιο Λαόνα είναι αυτή της Πάφου, η περιοχή που θα επισκεφθούμε σήμερα. Η Λαόνα οριοθετείται στο τμήμα της Πάφου που εκτείνεται στα βορειοδυτικά του χωριού Στρουμπί και περιορίζεται μεταξύ της κοιλάδας δυτικότερα της Πάφου και ανατολικότερα της κοιλάδας της Χρυσοχούς. Περιλαμβάνει ολόκληρη τη χερσόνησο του Ακάμα καθώς και τα χωριά Ανδρολίκου, Νέο Χωριό, Δρούσια, Ίνια, Kρήτου Τέρρα, Φάσλι, Πάνω Αρόδες, Κάτω Αρόδες, Θελέτρα και Κάθηκας. Γνωστή και για τους δρόμους του κρασιού και για τα πολύ καλά κρασιά της αλλά και για τον Ακάμα. Προσέξατε, όμως, ότι μια λέξη που χρησιμοποιούμε για αιώνες στην τοπική διάλεκτο, η Λαόνα και τη θεωρούμε λέξη της διαλέκτου μας, καθαρά κυπριακή, στην ουσία είναι ελληνικότατη; Αυτό συμβαίνει με πολλές, «κυπριακές» λέξεις.
Σήμερα πάμε σε ακόμα ένα χωριό της Πάφου. Θα πάμε στην περιοχή της Λαόνας και θα γνωρίσουμε την Κρήτου Τέρρα. Μιλήσαμε γι’ αυτήν την διαδρομή σε προηγούμενη εκπομπή πηγαίνοντας για Κάθηκα, αλλά πρέπει να σας δώσουμε οδηγίες και για την Κρήτου Τέρρα, οπότε οδηγίες χωρίς πολλές περιγραφές.
(Φωτογραφία: To χωριό απέχει περίπου είκοσι εννέα χιλιόμετρα από την πόλη της Πάφου.)
Ξεκινάμε από την πόλη της Πάφου για Κόλπο των Κοραλλίων. Στον κυκλικό κυκλοφοριακό κόμβο που αριστερά πάμε Κόλπο των Κοραλλίων και δεξιά ανεβαίνουμε Πέγεια, εμείς πάμε ευθεία, για Άγιο Γεώργιο Πέγειας. Σε 4.7 χιλιόμετρα, ούτε 5 λεπτά, θα δούμε σήμανση για Πέγεια και Πόλη της Χρυσοχούς. Ακολουθούμε την ταμπέλα και μπαίνουμε δεξιά και από εδώ αρχίζουν τα ωραία. Για μένα αυτός ο δρόμος είναι ένας από τους 5 κορυφαίους στην Κύπρο. Γιατί περνά από πολλά όμορφα χωριά, γιατί είναι πολύ οδηγικός, σχεδόν σε όλο του το μήκος, γιατί καταλήγει στην Πόλη της Χρυσοχούς, αλλά και γιατί έχει απίστευτα σημεία θέας.
Θέα προς τις παραλίες της Πάφου, τον δυτικό Ακάμα, μετά στα χωριά της Λαόνας, καταπράσινα αμπέλια και μετά προς την Πόλη της Χρυσοχούς εξαιρετικές εικόνες του βόρειου Ακάμα και του Κόλπου της Αργάκας, μέχρι τα Νέα Δήμματα. Προσωπικά, όποτε θα πάω προς την Πόλη αυτό τον δρόμο χρησιμοποιώ και πάντα τον απολαμβάνω, οποιαδήποτε εποχή του χρόνου και οποιαδήποτε ώρα της ημέρας.
Οδηγούμε στον ανηφορικό δρόμο προς τον Κάθηκα που είναι στο πιο ψηλό σημείο του. Ανηφορικός που σε κάποια φάση γίνεται σύντομος κατήφορος και μετά επίπεδος δρόμος, ξέρουμε ότι είμαστε στο σωστό σημείο γιατί στη δεξιά πλευρά του δρόμου υπάρχει μια μεγάλη ταμπέλα που λέει το χαρακτηριστικό «Καλωσορίσατε στον Δήμο Πέγειας».
Εμείς είμαστε στην πίσω πλευρά, δεν βλέπουμε τι γράφει, αλλά είναι η μοναδική στη δεξιά πλευρά και είναι μεγάλη. Θα την ξεχωρίσουμε και γιατί είναι σε ένα πλάτωμα που μπορούμε να βγούμε από τον δρόμο και να παρκάρουμε, εκτός δρόμου, με ασφάλεια. Εδώ, καφές, γιατί αξίζει να δούμε την θέα και προς τον νότο αλλά και πίσω μας, προς τον βορρά.
Κατεβαίνουμε και περπατάμε προς την άκρη του γκρεμού. Μια απίστευτη, μια συγκλονιστική θέα, ένα πανόραμα. Βλέπουμε όλη την ακτογραμμή από τις παραλίες της Κισσόνεργας μέχρι και τον φάρο, το κάστρο της Πάφου, και την πόλη της Πάφου. Υπέροχες δαντελωτές ακρογιαλιές στολίζουν όλη την ακτή, αλλού χρυσή άμμος, αλλού βράχοι και το γαλάζιο της Μεσογείου να σμίγει με το πράσινο από τις παφίτικες μπανανιές. Κάπου στο βάθος μπορούμε να διακρίνουμε, με δυσκολία, επειδή ξέρουμε την περιοχή, τους Τάφους των Βασιλέων. Σημαντικότατος αρχαιολογικός χώρος, θα τον επισκεφθούμε, σύντομα. Υπέροχη εικόνα με εξαιρετικά χρώματα αλλά και πίσω μας, από την άλλη πλευρά του λόφου μια άλλη εικόνα μάς συναρπάζει.
Η πλαγιά του βουνού κατεβαίνει προς τη θάλασσα και είναι φορτωμένη με καταπράσινα και ολοζώντανα αμπέλια πάνω σε δόμες, σε ξερολιθιές. Το ζωογόνο πράσινο του αμπελιού, το γκρίζο της πέτρας στις ξερολιθιές, πιο κάτω το μπλε του Ακάμα, το μπλε της Μεσογείου και ψηλά, πάνω, το καθαρό γαλάζιο του κυπριακού ουρανού.
Είμαστε στον δρόμο που ανεβαίνει από τον Κόλπο των Κοραλλίων προς Κάθηκα και πάει μέχρι την Πόλη της Χρυσοχούς. Εμείς δεν θα πάμε μέχρι την Πόλη, περνάμε έξω από τον Κάθηκα, περνάμε και έξω από τα χωριά Πάνω και Κάτω Αρόδες, συνεχίζουμε στον κύριο δρόμο μέχρι να δούμε την ταμπέλα που μας καθοδηγεί για Κρήτου Τέρρα και μπαίνουμε δεξιά. Ένα μικρό κατέβασμα, 1300 μέτρα, δυο λεπτά δρόμος μέσα σε καταπράσινη φύση και φτάνουμε στο χωριό. Μας καλωσορίζει με εντυπωσιακό τρόπο το υπέροχο πετρόκτιστο κεφαλόβρυσο του χωριού κτισμένο από το 1908. Έξι λαξευμένες βρύσες και τρεις καμάρες σαν κορώνα από πάνω μαρτυρούν την ιστορία και τον δυναμισμό της κοινότητας. Μέχρι τη δεκαετία του ’60, το κεφαλόβρυσο είχε άφθονο νερό. Τόσο που ήταν το τέταρτο κεφαλόβρυσο μετά τα κεφαλόβρυσα στα χωριά Κυθρέα, Λάπηθο και Καραβά, ενώ ήταν το τρίτο σε όγκο νερού. Το νερό ήταν αρκετό για να ποτίζονται τα μεγάλα περιβόλια του χωριού, να δίνει κίνηση σε τέσσερεις νερόμυλους από τους 15 του χωριού και να δίνει νερό και στις γούρνες του κοινοτικού πλυσταριού, το «πλυμμαρκό» όπως αποκαλείται από τους κατοίκους μέχρι και σήμερα, όπου έπλεναν οι νοικοκυρές τα ρούχα της οικογένειας. Ξέρετε πολλά χωριά με πλυμμαρκό, δηλαδή κοινοτικό πλυσταριό; Ήδη νιώθουμε κάτι διαφορετικό στον αέρα του χωριού αυτού, ένα δυναμισμό, μια συναδελφοσύνη και μια έντονη αίσθηση κοινότητας. Παρκάρουμε εδώ, για ένα καφέ στη σκιά των δέντρων πάνω από το κεφαλόβρυσο, στη δροσιά, για να δούμε λίγες παραπάνω πληροφορίες για την Κρήτου Τέρρα.
(Φωτογραφία: Σε ένα ειδυλλιακό, καταπράσινο τοπίο στην αγκαλιά ψηλών βουνοκορφών ξεπροβάλλει η Κρήτου Τέρρα.)
Φτάσαμε στην Κρήτου Τέρρα και μας εντυπωσίασε ήδη το κεφαλόβρυσο που μας υποδέχτηκε στην είσοδο του χωριού. Παρκάραμε εδώ, για ένα καφέ στη σκιά των δέντρων πάνω από το κεφαλόβρυσο, στη δροσιά, γιατί είπαμε ότι αξίζει να μελετήσουμε λίγο παραπάνω αυτόν τον τόπο. Η Κρήτου Τέρρα είναι κτισμένη σε υψόμετρο 570 μέτρων σε ένα καταπράσινο τοπίο, πραγματικά ειδυλλιακό. Το χωριό περικλείεται κυριολεκτικά στην αγκαλιά ψηλών βουνοκορφών από τρεις κατευθύνσεις. Έχει ανοικτό παράθυρο προς τον βορρά με άπλετη θέα του κόλπου της Πόλης της Χρυσοχούς. Το χωριό, παρόλο που είναι μικρό σε έκταση και πληθυσμό, είναι περήφανο για την ιστορία του, για τις προσωπικότητες που έχει αναδείξει διαμέσου των αιώνων και για τα αξιοθέατά του.
Να πούμε λίγα πράγματα για την ιστορία του χωριού. Ξεκινάμε από το γεγονός ότι δεν έχουν γίνει επίσημες ανασκαφές στην περιοχή ακόμα. Πιθανότατα όταν γίνουν να φανούν πολλά στρώματα ιστορίας στην περιοχή γιατί έχουν βρεθεί κάποια στοιχεία που μας προϊδεάζουν. Στην περιοχή υπάρχουν τρεις μεγάλοι βράχοι στοιβαγμένοι με τέτοιο τρόπο που φαίνεται ότι τοποθετήθηκαν από ανθρώπινο χέρι και όχι από τη φύση. Σε κοντινή απόσταση, στο ποτάμι, παρουσιάζονται τοιχώματα από κατεργασμένες πέτρες μεγέθους 30x50 εκ., οι οποίες και πάλι φαίνεται να τοποθετήθηκαν από ανθρώπινο χέρι. Αυτά τα στοιχεία θα πρέπει να μελετηθούν. Επίσης, από στόμα σε στόμα έχουν φτάσει στις μέρες μας διηγήσεις για την ύπαρξη αρχαίου υπόγειου υδραγωγείου και γενικά τα εμφανή σημεία ύπαρξης αρχαίων τάφων στην ευρύτερη περιοχή. Επιπλέον οι διηγήσεις αναφέρουν την ύπαρξη πολύ παλιού οικισμού αλλά και της εκκλησίας της Αγίας Ειρήνης, της οποίας η ύπαρξη αποδεικνύεται πλέον από ερείπια.
Η καταγραμμένη ιστορία, όμως, ξεκινά από τη ρωμαϊκή εποχή. Τυχαία, το 2010 στην περιοχή Άγιος Ευσέβιος ή αλλιώς Άγιος Ευρέσιος, ανακαλύφθηκε άγαλμα μικρού παιδιού που παραδόθηκε στο Τμήμα Αρχαιοτήτων, το οποίο, μετά από σχετική μελέτη, τοποθετεί το τεχνούργημα χρονολογικά στη ρωμαϊκή εποχή. Στο σημείο όπου βρέθηκε το άγαλμα υπάρχουν σκαλίσματα στον βράχο που μαρτυρούν την ύπαρξη ρωμαϊκού στρατοπέδου δίπλα από την πηγή. Επιπλέον, στο ύψωμα ανατολικά του στρατοπέδου, υπήρχε παρατηρητήριο το οποίο διατηρείται μέχρι σήμερα με την ονομασία Τσούρουλλος από το οποίο μπορεί να ελεγχθεί η γύρω περιοχή μέχρι τον κόλπο της Πόλης της Χρυσοχούς. Ελπίζουμε ότι το Τμήμα Αρχαιοτήτων θα αφιερώσει χρόνο στην Κρήτου Τέρρα και στην ιστορία της.
Είμαστε στην Κρήτου Τέρρα, χωριό στη Λαόνα της Πάφου, με σημαντική ιστορία και ένα δυναμισμό πολύ πιο μεγάλο από το μέγεθος του χωριού. Να δούμε λίγο και την ονοματολογία, γιατί δεν είναι και το πιο κοινό όνομα στην κυπριακή επικράτεια.
Υπάρχουν δυο-τρεις εικασίες, οι επικρατούσες είναι οι εξής. Πρώτη, το όνομα του χωριού, Κρήτου Τέρρα, συνδέεται με τη μοναδικότητα του χωριού και τις λαξευτές σπηλιές που έχουν βρεθεί. Ειδικότερα, η λέξη Κρήτου προέρχεται από τη φράγκικη λέξη «la grotte» που σημαίνει σπηλιά, ενώ η λέξη Τέρρα από τη λατινική λέξη «terra» που σημαίνει γη. Άρα η γη, η περιοχή με τις σπηλιές.
Η δεύτερη εκδοχή βασίζεται στο ότι ένας από τους φεουδάρχες που πέρασαν από την περιοχή ονομαζόταν Ερωτόκριτος. Υπάρχει καταγραφή, που αναφέρεται στην Ερωτοκρίτου τέρρα, τη γη του Ερωτόκριτου δηλαδή, η οποία Ερωτοκρίτου τέρρα, σε συντόμευση έγινε Κρήτου Τέρρα. Όποια και αν είναι η προέλευση του ονόματος πάντως, είναι ένα ξεχωριστό όνομα για ένα ξεχωριστό χωριό. Να σας πω ότι εμένα προσωπικά, αλλά και του Χρίστη, του ηχολήπτη μας, η προτίμησή μας είναι η εκδοχή με τον Ερωτόκριτο, σκεφτείτε το λίγο, Κρήτου Τέρρα, η γη του Ερωτόκριτου. Αλλά είναι πραγματικά ξεχωριστό χωριό και για τη φύση και τα τοπία του, μέχρι καταρράχτες έχει για την ιστορία του, αλλά και για τα αξιοθέατά του. Θα περπατήσουμε μαζί τη γη του Ερωτόκριτου για να δούμε κάποια από τα αξιοθέατα, τι θα προλάβουμε δεν ξέρω.
(Φωτογραφία: O γνωστός καταρράκτης του Κρεμμιώτη, ένα ειδυλλιακό τοπίο, πνιγμένο στο πράσινο.)
Είμαστε στην Κρήτου Τέρρα, ένα πραγματικά ξεχωριστό χωριό, για πολλούς λόγους, τώρα θα δούμε μαζί έναν πραγματικά ξεχωριστό λόγο. Περπατάμε στα γραφικά δρομάκια του χωριού με πολλά, ωραία, αναπαλαιωμένα σπίτια. Άσπρη τοπική πέτρα, κεραμίδι, πολύ πράσινο και πολλές γλάστρες συνθέτουν μια γοητευτική εικόνα που μας συναρπάζει. Η γραφικότητα στα high της. Αυτό που προσέχουμε, όμως, είναι η φιλοξενία των κατοίκων. Όλοι χαμογελαστοί, καταλαβαίνουν φυσικά ότι είμαστε επισκέπτες, οι περισσότεροι μάς ρωτούν αν χρειαζόμαστε βοήθεια. Πιάνουμε κουβέντα με κάποιους, έτσι στην τύχη και μαθαίνουμε πολλά για το χωριό. Ίσως το πιο εντυπωσιακό που μάθαμε όμως είναι ότι εδώ, στην Κρήτου Τέρρα, ιδρύθηκε το πρώτο καζίνο στην Κύπρο. Πραγματικό καζίνο που στεγάστηκε σε κτήριο που κτίστηκε ειδικά γι’ αυτό τον σκοπό. Κατασκευάστηκε τη δεκαετία του 1860 και το κτήριο υπάρχει ακόμα, είναι στα ανατολικά του σχολείου, οπότε θα πάμε να το δούμε. Το καζίνο πρωτολειτούργησε κατά την Τουρκοκρατία, συγκεκριμένα το 1878, και ήταν ενεργό ως καζίνο μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα. Πρόσφατα, τη συντήρηση του κτηρίου ανέλαβε το Τμήμα Αρχαιοτήτων.
(Φωτογραφία: Το πρώτο καζίνο της Κύπρου λειτούργησε στο χωριό Κρήτου Τέρρα.)
Η τολμηρή για την εποχή ιδέα ήταν του προφανώς πρωτοπόρου Σάββα Μακρίδη, κατοίκου του χωριού, ο οποίος φυσικά είχε και τη διεύθυνση του χώρου. Πραγματικά τολμηρός για την εποχή εκείνη έφερε χορεύτριες από την Τουρκία, τη Συρία και τον Λίβανο, οι οποίες έδιναν παράσταση στο καζίνο, μη φανταστείτε καν-καν και τέτοια, χόρευαν κυρίως τον χορό της κοιλιάς, ενώ οι πελάτες διασκέδαζαν με χαρτοπαιξία και όλα τα άλλα είδη τζόγου της εποχής. Κυρίως Τούρκοι αλλά και πολλοί από τη Μέση Ανατολή ήταν οι επισκέπτες του καζίνο. Ανάμεσα τους και πολλοί επώνυμοι, όπως ο βασιλιάς της Αιγύπτου, Ναμούκ. Μπαίνουμε μέσα στο ανώγειο, πολύ σωστά συντηρημένο κτίριο και παρατηρούμε την αίθουσα όπου διασκέδαζαν οι πελάτες αλλά και τον εξώστη όπου χόρευαν οι καλλιτέχνιδες… Μόλις συνηθίσουν τα μάτια στο φως, μένουμε έκθαμβοι από το τι βλέπουμε πάνω στους συντηρημένους τοίχους. Οι τοίχοι είναι διακοσμημένοι με τοιχογραφίες. Τοιχογραφίες, που είναι εξαιρετικά δείγματα λαϊκής ζωγραφικής. Αρκετά naïve ως τεχνοτροπία είναι δημιουργίες ενός καλλιτέχνη που ήρθε από την Αττάλεια, ειδικά γι’ αυτό τον σκοπό, του Ελλαδίτη Ζαπίτη. Έχουν αξία και ως τέχνη αλλά και ως αφηγήματα. Βλέπουμε μπροστά μας τη σύλληψη του Αθανάσιου Διάκου από δυο ένοπλους Τούρκους στρατιώτες. Οπότε και οι Τούρκοι αγάδες, αλλά και οι Έλληνες επισκέπτες ή οι κάτοικοι του χωριού έβλεπαν την εκδοχή που ήθελαν. Σε άλλη τοιχογραφία βλέπουμε τον τότε σύγχρονο λαϊκό ήρωα, τον Κουταλιανό, να κουβαλά στους ώμους του ένα ολόκληρο κανόνι που μάλιστα πυροβολεί, σίδερα μασάει ο Κουταλιανός. Μαθαίνουμε μάλιστα ότι αυτή η τοιχογραφία έγινε προς τιμήν του λαϊκού ήρωα με την ευκαιρία της επίσκεψής του στο καζίνο το 1896. Είδατε τι εννοούσαμε προηγουμένως όταν είπαμε ότι η Κρήτου Τέρρα είναι πραγματικά ξεχωριστό χωριό, με σημαντική ιστορία και ένα δυναμισμό πολύ πιο μεγάλο από το μέγεθος του χωριού; Και έχουμε πολλά ακόμα να δούμε και να θαυμάσουμε.
Είμαστε στην Κρήτου Τέρρα και περνάμε υπέροχα, γιατί είναι ωραίο χωριό με εντυπωσιακή ιστορία, γιατί είναι γραφικότατο, γιατί είναι μέσα στο πράσινο, αλλά κυρίως γιατί νιώθουμε την αγάπη των κατοίκων για το χωριό τους. Είναι πολλά αυτά που θέλουμε να δούμε, γι’ αυτό αφήνουμε το παλιό καζίνο και πάμε προς το σχολείο που είναι και κοντά. Η Κρήτου Τέρρα ήταν ίσως το πρώτο χωριό της Κύπρου που ίδρυσε δημοτικό σχολείο, σίγουρα το πρώτο στην Πάφο. Ιδρύθηκε από τα τέλη του 18ου αιώνα, συγκεκριμένα το 1796 από τον Διονύσιο Ιεροδιάκονο, ξάδερφο του Χατζηγεωργάκη Κορνέσιου. Μια εξήγηση για όλο αυτό τον δυναμισμό του χωριού είναι ακριβώς η στήριξη που είχε διαχρονικά από εξέχουσες προσωπικότητες που γεννήθηκαν εδώ. Χατζηγεωργάκης Κορνέσιος, Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, ο ήρωας της Ε.Ο.Κ.Α., Σάββας Πετρίδης, ο μεγάλος ποιητής Τζιαπούρας και πολλοί άλλοι γνωστοί επιστήμονες και επιχειρηματίες ξεκίνησαν τη ζωή τους στην Κρήτου Τέρρα. Μετά από παράκληση του Χατζηγεωργάκη Κορνέσιου, ο Διονύσιος Ιεροδιάκονος ίδρυσε εδώ το πρώτο αυτό δημοτικό σχολείο και αργότερα ίδρυσε το δεύτερο δημοτικό σχολείο στη Μητρόπολη Πάφου.
Περίπου το 1804 κτίσθηκε και δεύτερο δημοτικό σχολείο. Στις καλές εποχές είχε περίπου 100 μαθητές, παρόλο που τα δύο τρίτα των παιδιών και ιδίως των κοριτσιών δεν πήγαιναν σχολείο. Το δημοτικό σχολείο λειτουργούσε κανονικά μέχρι τη δεκαετία του 1980. Το κτήριο υπάρχει ακόμα και σε αυτό στεγάζεται το Ίδρυμα Περιβαλλοντικών Μελετών. Σημαντικό και αυτό, θα έπρεπε να πούμε κάποια πράγματα, αλλά πρέπει να προχωρήσουμε. Πάμε στο μικρό μουσείο του χωριού, όπου βλέπουμε χρηστικά αντικείμενα άλλων αιώνων. Βλέπουμε εργαλεία, μαγειρικά σκεύη, κοφίνια και γενικά ό,τι ήταν χρήσιμο στην αγροτική ζωή παλιά που μας δίνουν κίνητρο να φανταστούμε τον παλιό τρόπο ζωής και κάποια ήθη και έθιμα που δεν υπάρχουν πια.
Προχωρούμε προς την κύρια εκκλησία του χωριού που είναι αφιερωμένη στην Παναγία τη Χρυσελεούσα. Πρόκειται για μια εκκλησία του 19ου αιώνα. Κτίστηκε το 1804 από τον Χατζηγεωργάκη Κορνέσιο, ο οποίος μάλιστα δώρισε φορητές εικόνες για το εικονοστάσι της. Να σας θυμίσω ότι όλη αυτή η βόλτα γίνεται σε πανέμορφα, γραφικότατα δρομάκια, ωραία…
(Φωτογραφία: Πρόκειται για μία από τις ομορφότερες και πιο περίτεχνα οικοδομημένες εκκλησίες στην Κύπρο.)
Επόμενος προορισμός, ο ναός της Αγίας Αικατερίνης της Φυτεύκειας. Είναι μακριά, 6 χιλιόμετρα από το χωριό αλλά πρέπει να τον δούμε γιατί είναι εξαιρετικό δείγμα εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής. Πρόκειται για μια από τις πιο όμορφες και πιο καλλιτεχνικά χτισμένες εκκλησίες στην Κύπρο. Ο ναός είναι συνδυασμός γοτθικής βασιλικής και βυζαντινής εκκλησίας με τρούλους και υπολογίζεται ότι έχει κτιστεί τον 15ο αιώνα. Είναι γνωστός και ως «επτάτρουλος» διότι στο παρελθόν αποτελούνταν από εφτά τρούλους. Ο καταστροφικός σεισμός του 1953 είχε αποτέλεσμα την ολοσχερή καταστροφή της εκκλησίας. Όμως, τρία χρόνια αργότερα αναστηλώθηκε από το Τμήμα Αρχαιοτήτων. Ο Σύνδεσμος Αποδήμων Κρήτου Τέρρας πραγματοποίησε το 1994 συντήρηση της πανέμορφης αυτής εκκλησίας. Όταν θα χτιζόταν το Άνασσα, ένα από τα καλύτερα ξενοδοχεία του νησιού, με πολλά βραβεία διεθνώς, οι αρχιτέκτονες ήρθαν εδώ και μελέτησαν την εκκλησία. Όσοι έχετε πάει στο Άνασσα θα αναγνωρίσετε κάποια αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά της εκκλησίας.
Έχουμε πολλά ακόμα να δούμε και να χαρούμε… Το «πλυμμαρκό», το παλιό κοινοτικό πλυσταριό δηλαδή, τους νερόμυλους, το αρχαίο υδραγωγείο, τους σπήλιους, τα 20 ξωκκλήσια γύρω από το χωριό. Αυτό σίγουρα μάς δείχνει πόσα έχουμε να χαρούμε στην Κρήτου Τέρρα και την περιοχή της… Απολαμβάνουμε αυτή την ποικιλία. Γι’ αυτό ίσως η Κρήτου Τέρρα έχει τόση ποικιλία σε καταλύματα για διανυκτέρευση. Είναι χωριό όπου αξίζει να μείνει κάποιος για να το γνωρίσει αλλά και για την ησυχία και την ηρεμία που προσφέρει. Και υπάρχουν και χώροι για να απολαύσουμε καλό φαγητό, καλό τοπικό κρασί της Λαόνας, αλλά και ξεχωριστούς μεζέδες. Θα σας συστήσουμε οπωσδήποτε την ταβέρνα-bistro «Το Μυλάρι» και για το φαγητό αλλά και για την απίστευτη θέα από την βεράντα της. Πετρόκτιστο κτίριο, πολλή πράσινο, γλάστρες και η θέα της Πόλης της Χρυσοχούς στα πόδια μας. Πρέπει οπωσδήποτε να δοκιμάσετε την κουζίνα αυτής της ταβέρνας και ειδικά το βραστό χαλούμι, φυσικά από βοσκούς της περιοχής, το fois gras με ξύσματα από γλυκό καρπούζι και πολλά άλλα. Και όλα αυτά με το χαμόγελο του Χρίστου, του ιδιοκτήτη της ταβέρνας.
Εξαιρετικός προορισμός η Κρήτου Τέρρα, θα έπρεπε τελικά να προγραμματίζαμε δυο εκπομπές, ίσως και τρεις. Αφήσαμε για τελευταίο αξιοθέατο στο χωριό ένα θαύμα της φύσης, από τα λίγα που υπάρχουν στο νησί μας. Θα πάμε στον καταρράχτη του Κρεμιώτη. Από το χωριό 3 χιλιόμετρα και ετοιμαστείτε για μεγαλεία. Πάμε με το αυτοκίνητό μας μέχρι τον χώρο παρκαρίσματος, το αφήνουμε και ξεκινάμε περπάτημα.
Από εδώ που παρκάραμε δεν είναι μεγάλη η απόσταση, ούτε χιλιόμετρο και είναι κατηφόρα, φυσικά στην επιστροφή θα είναι ανηφόρα. Αλλά είναι ένα απολαυστικό χιλιόμετρο. Η διαδρομή μας περνά μέσα από αγνή, καθαρά κυπριακή φύση, ολοζώντανη και ζωογόνα. Πραγματικά πλούσια βλάστηση ξερολιθιές, πολλές ξερολιθιές, με θάμνους, δέντρα και λουλούδια, τρεμιθιές, ροδιές, αμυγδαλιές, δρύες, λεύκες, πλατάνια, κυπαρίσσια, καλαμιώνες συνθέτουν μια εικόνα παραμυθένια, αναζωογονητική. Στο τέλος της κατηφόρας, στροφή δεξιά και φτάνουμε σε ένα χώρο που είναι στη σκιά, κάτω από δέντρα βλέπουμε παγκάκια και στα αριστερά μας ένας βράχος πάει προς τα πάνω σχεδόν κάθετος τοίχος, το τοίχωμα του φαραγγιού. Και έχουμε απέναντί μας τον καταρράχτη του Κρεμιώτη, μαγευτική θέα. Βράχοι σκεπασμένοι με πράσινα βρύα, νερά να τρέχουν. Πάνω μας κυριολεκτικά σαν στέγη τα δέντρα και πουλιά να κελαηδούν και να τονίζουν ακόμα παραπάνω την ομορφιά και την αρμονία του χώρου. Εδώ καφές για πολλή ώρα. Μια εικόνα που δημιουργεί δυνατά αισθήματα, που μας συγκλονίζει αλλά ταυτόχρονα μας κατευνάζει. Αυτή η εικόνα θέλει χρόνο για να απορροφηθεί, για να κατανοηθεί…
Έχουμε πολλά να πούμε ακόμα για την Κρήτου Τέρρα, για τις παραδόσεις της, για την φύση της, για το περιβαλλοντικό κέντρο, για τον υπέροχο δρόμο από Κρήτου Τέρρα για Τέρρα και μετά για Χόλη, άλλο χωριό αυτό με ένα υπέροχο δάσος με δρύες.
Σήμερα ταξιδέψαμε σε ακόμα ένα εξαιρετικά ωραίο κομμάτι του νησιού μας, την Κρήτου Τέρρα, Ένα χωριό με δυναμισμό από τα παλιά χρόνια μέχρι και σήμερα, με κατοίκους και κοινοτικό συμβούλιο που αγαπούν τον τόπο τους, τον τόπο μας. Σήμερα, μαζί, η παρέα του roadtrip.cy ταξιδέψαμε σε ένα διαφορετικό χωριό, σε θαυμάσια τοπία, γεμίσαμε το πρωινό μας με διαδρομές και εμπειρίες, με θρύλους του τόπου μας, με γεύσεις και κυρίως με εικόνες. Διαλέξτε δική σας εικόνα, εγώ κρατώ τη θέα της θάλασσας της Πάφου και καφέ στον καταρράχτη του Κρεμιώτη. Ή μάλλον ένα ποτήρι Ξυνιστέρι και την θέα από την βεράντα της ταβέρνας «Το Μυλάρι».
Το πιο πάνω κείμενο είναι τμήματα της εκπομπής «Roadtrip.cy». Κάθε Σάββατο και Κυριακή από τις 8 μέχρι τις 10 ακούτε την εκπομπή του Άντρου Σκαλιστή «Roadtrip.cy» στον Σπορ FM 95.
