Ευτυχώς, ο τόπος μας προσφέρεται για ταξίδια και ανακαλύψεις. Στο νησί μας υπάρχουν πολλά μυστικά που μας περιμένουν να τα ανακαλύψουμε. Απόδειξη γι’ αυτό, είναι σίγουρα οι τόσες εκπομπές που έχουμε ήδη κάνει μαζί. Ραδιοφωνικά, περπατήσαμε σε υπέροχα μονοπάτια της φύσης και κάναμε ποδήλατο σε όμορφα τοπία.
Πήγαμε μαζί σε μικρά, άγνωστα χωριά και χαρήκαμε φύση, χαρήκαμε θρύλους και παραδόσεις. Επισκεφτήκαμε ταβέρνες και απολαύσαμε (ραδιοφωνικά πάντα), γεύσεις και μυρωδιές. Με λίγα λόγια, χαρήκαμε τον τόπο μας. Γι’ αυτό προφανώς αγαπήθηκε σε τέτοιο βαθμό και η εκπομπή. Δεν είναι ωραίο το συναίσθημα να αγαπάς τον τόπο σου, να είσαι περήφανος για την καταγωγή σου και να ξέρεις γιατί; Μαζί, μια παρέα, εμείς οι φίλοι του roadtrip.cy, έχουμε κάνει δεκάδες εκπομπές και από τα σχόλια σας φαίνεται ότι περνάτε καλά. Φυσικά, πρέπει να πούμε ότι το να γράφεις εκπομπές για την Κύπρο είναι εύκολο, δυο δυσκολίες μόνο υπάρχουν: Η πρώτη, τι να πρωτοδιαλέξεις και η δεύτερη πώς να εκφράσεις όλα τα συναισθήματα που μπορεί να σου δημιουργήσει ο τόπος μας. Όπως και με τους σημερινούς, μικρούς, άγνωστους αλλά αγαπημένους προορισμούς.
Σήμερα συνεχίζουμε τις εκδρομές μας στην ευρύτερη περιοχή της Λαόνας, θα πάμε στο χωριό Χρυσοχού. Προσέξτε, στο χωριό Χρυσοχού, όχι στην Πόλη της Χρυσοχούς, στο Γουδί και στη Χόλη, όπως είπαμε μικρούς άγνωστους προορισμούς, θα περάσουμε και από την Κρήτου Τέρρα. Στην Κρήτου Τέρρα πήγαμε ήδη, υπέροχο χωριό, σήμερα θα είναι ευκαιρία να γνωρίσουμε και την ταβέρνα του χωριου, το Μυλάρι.
Θα ξεκινήσουμε από το ξενοδοχείο μας στη Δρούσεια, θα κατεβούμε προς την παραλία της Πόλης Χρυσοχούς, θα περάσουμε από το χωριό Προδρόμι, από την Πόλη, δεν θα μείνουμε όμως στην Πόλη γιατί θα πάμε άλλη φορά. Η Πόλη της Χρυσοχούς αξίζει εκπομπή από μόνη της και για τις παραλίες της, και για τους ανθρώπους της, αλλά κυρίως για την ιστορία της. Θα βγούμε στον δρόμο Πόλης-Πάφου για 4 χιλιόμετρα και θα μπούμε δεξιά για τη Χρυσοχού. Ευτυχώς, τη θάλασσα τη βλέπουμε μόνο από μακριά, δεν πλησιάσαμε πολύ γιατί αν πλησιάζαμε την παραλία, εγώ τουλάχιστον θα δυσκολευόμουν να ξεκολλήσω για να συνεχίσουμε τη διαδρομή μας. Άντε να περιγράψεις διαδρομή από την παραλία με μάσκα, πέδιλα και μαγιό.
Να πούμε ότι ο δρόμος που μας κατεβάζει από τη Δρούσια προς την πόλη είναι γεμάτος στροφές και πολύ κατηφορικός.
(Φωτογραφία: Στα αρχαία Ελληνικά, για το χώμα η λέξη είναι χους και για το χρυσάφι η λέξη είναι χρυσός, αβίαστα βγαίνει το Χρυσοχού.)
Η Χρυσοχού μέχρι το 1974 ήταν αμιγές τουρκοκυπριακό χωριό. Αυτό το «αμιγές τουρκοκυπριακό χωριό» είναι σημαντικότατο λάθος που κάνουμε όλοι. Το έχω επαναλάβει και εγώ, επίτηδες, για να το χρησιμοποιήσω ως αφορμή, γιατί πρέπει να το αναλύσουμε και θα το αναλύσουμε, σε λίγο όμως, μετά από κάποια ιστορικά στοιχεία. Μετά από την τουρκική εισβολή, το 1975, οι Τουρκοκύπριοι κάτοικοι του χωριού, όπως και όλοι οι υπόλοιποι Τουρκοκύπριοι εξαναγκάστηκαν από την ηγεσία τους να εγκαταλείψουν τις ελεύθερες περιοχές για τα κατεχόμενα. Στο χωριό εγκαταστάθηκαν Ελληνοκύπριοι πρόσφυγες και έτσι η Χρυσοχού διατηρήθηκε στη ζωή. Αναφέραμε για την ιστορία το πρόσφατο, το οθωμανικό κομμάτι της Χρυσοχούς. Όμως, θα πρέπει να πούμε ότι η Χρυσοχού, πιο παλιά, ήταν ελληνικότατο χωριό. Δεν ξέρουμε από πότε υπάρχει, αλλά υπάρχουν αναφορές στο χωριό με αυτή την ονομασία, Χρυσοχού δηλαδή, σε έγγραφα από την εποχή του Βυζαντίου. Μάλιστα, κατά τα μεσαιωνικά χρόνια ήταν διοικητικό κέντρο, σημαντικός οικισμός, γι’ αυτό και έδωσε ονομασίες στην γύρω περιοχή, όπως στην Πόλη της Χρυσοχούς και στον κόλπο της Χρυσοχούς. Είναι ενδιαφέρον να δούμε και από πού πήρε το όνομά του το χωριό. Μια εκδοχή βασίζεται στο γεγονός ότι στην περιοχή έχουν ανακαλυφθεί πολλά μεταλλεία, κυρίως χαλκού. Μεταλλεία που λειτούργησαν πολύ πριν το Βυζάντιο, κατά την αρχαιότητα και αυτό αποδεικνύεται από την ύπαρξη σωρών σκουριάς, απόβλητα μεταλλείου δηλαδή, που χρονολογούνται μάλιστα από τους προϊστορικούς χρόνους.
Παραδείγματος χάριν, το μεταλλείο της Λίμνης, 6 χιλιόμετρα από τη Χρυσοχού, ήταν μεταλλείο χαλκού, ωστόσο είναι γνωστό ότι απέδωσε και χρυσάφι και ασήμι. Σκεφτείτε ότι μέχρι και πρόσφατα, τη δεκαετία του 1940, είχαν παραχθεί αρκετά κιλά χρυσού και ασημιού. Οπότε, από την αρχαιότητα η περιοχή ήταν το χώμα με το χρυσάφι. Στα αρχαία Ελληνικά, για το χώμα η λέξη είναι χους και για το χρυσάφι η λέξη είναι χρυσός, αβίαστα βγαίνει το Χρυσοχού. Μια άλλη εκδοχή προέλευσης του ονόματος είναι πιο… ρομαντική, πιο ποιητική. Ο θρύλος λέει ότι επιδρομείς επιτέθηκαν στο νησί και ήθελαν να κλέψουν τους θησαυρούς της Ρήγαινας, οπότε η μυθική βασίλισσα έκρυψε τους θησαυρούς της εδώ, στη Χρυσοχού. Δεν ξέρω αν οι θησαυροί της Ρήγαινας είναι εδώ, ξέρω όμως ότι οι θησαυροί της φύσης σίγουρα είναι εδώ, στο χωριό και πιο γενικά στην περιοχή. Εξαιρετικά όμορφη αλλά και σχετικά παρθένα περιοχή, αξίζει την εξερεύνησή μας και για την ιστορία της περιοχής και για της παραλίες αλλά και για τις ταβερνούλες, πολλές ταβερνούλες….
Αναφέραμε δυο πιθανότητες προέλευσης του ονόματος του χωριού. Η μία, η ετυμολογική, έχει να κάνει με τα μεταλλεία και την εξόρυξη χαλκού, ασημιού και χρυσαφιού.
Η δεύτερη εκδοχή, η πιο ρομαντική, έχει να κάνει με τον θρύλο της Ρήγαινας, της μυθικής βασίλισσας της Κύπρου που τη συναντήσαμε πολύ συχνά στην εκπομπή και στα ταξίδια μας. Σε όλη την Κύπρο υπάρχουν ιστορίες και παραδόσεις για τη Ρήγαινα που φαίνεται ότι την λατρέψαμε ως λαός. Δεν ξέρω ποια ιστορία, ποια εκδοχή προτιμάτε, η επιλογή δική σας. Η ουσία, όμως, είναι ότι λόγω των μεταλλείων στην περιοχή η παρουσία των προγόνων μας ήταν έντονη ήδη από τα πολύ αρχαία χρόνια. Από ευρήματα ξέρουμε ότι υπήρχαν οικισμοί εδώ από τα προϊστορικά χρόνια, συνέχεια μέχρι και τις μέρες μας. Να σας θυμίσω ότι δίπλα από τη Χρυσοχού, 4 χιλιόμετρα προς τον βορρά είναι η Πόλη της Χρυσοχούς, που προηγουμένως ήταν Αρσινόη και πριν από Αρσινόη, στην αρχαιότητα δηλαδή, ήταν Μάριον.
(Φωτογραφία: Εξαιρετική, ανεπιτήδευτη ψαροταβέρνα από το 1986, μοιάζει με ζωγραφιά σε νησιώτικη ακουαρέλα.)
Το Μάριον ήταν ένα από τα πιο σημαντικά βασίλεια της Κύπρου στην αρχαιότητα και θα το επισκεφθούμε σε άλλη εκπομπή, όταν θα επισκεφθούμε την Πόλη. Το Μάριον άκμασε κατά τους κλασικούς χρόνους, ενώ η Αρσινόη άκμασε κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. Οι αρχαιολογικές ανασκαφές που γίνονται στην περιοχή για περισσότερα από 20 χρόνια, έχουν φέρει στο φως πολλούς αρχαιολογικούς θησαυρούς που μπορούμε να θαυμάσουμε στο τοπικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Υπάρχουν πολλές αναφορές σε γραπτά κείμενα που αποδεικνύουν την ύπαρξη της Χρυσοχούς και στα βυζαντινά χρόνια πριν την κατάληψη του νησιού από τους Οθωμανούς το 1570. Άρα, το χωριό ήταν ελληνικότατο, απλώς οι Οθωμανοί καταλαμβάνοντας το νησί, μπορούσαν να διαλέξουν πού θα κατοικήσουν και ποια χωριά θα έκαναν διοικητικά κέντρα και η Χρυσοχού αφού ήταν από πριν διοικητικό κέντρο της περιοχής, χρησιμοποιήθηκε ως τέτοιο και από τους Οθωμανούς.
Πενήντα δύο χωριά ήταν κάτω από το κατηλλίκι, τη διοίκηση δηλαδή, της Χρυσοχούς. Οθωμανοί αξιωματούχοι εγκαταστάθηκαν στο χωριό και σταδιακά οι Έλληνες κάτοικοί του είτε το εγκατέλειψαν είτε εξισλαμίσθηκαν. Φυσικά, οι Οθωμανοί, την υπάρχουσα χριστιανική εκκλησία τη μετέτρεψαν σε τζαμί που υπάρχει, είναι μπροστά μας και το βλέπουμε. Τώρα ξέρουμε την ιστορία του χωριού Χρυσοχού, θα πάμε με μουσική και θα εξηγήσουμε γιατί στην αρχή της εκπομπής είπα ότι η φράση που συχνά χρησιμοποιούμε «η Χρυσοχού ήταν αμιγές τουρκοκυπριακό χωριό» είναι κατά τη γνώμη μου σημαντικότατο λάθος που κάνουμε όλοι.
Ξέρετε, πολύ συχνά χρησιμοποιούμε τον όρο «αμιγές τουρκοκυπριακό χωριό» και κατά την άποψή μου τον χρησιμοποιούμε απερίσκεπτα. Σε πολλά βιβλία ιστορίας, μέχρι και αυτά που μας δίδαξαν οι δάσκαλοί μας και οι καθηγητές μας χρησιμοποιείται αυτός ο όρος, αλλά και στις εφημερίδες, στα τηλεοπτικά κανάλια, σχεδόν παντού και στην καθομιλουμένη χρησιμοποιούμε αυτό τον όρο. Προσωπικά τον απεχθάνομαι, δεν απεχθάνομαι τις λέξεις, απεχθάνομαι τη χρήση των λέξεων. Αν πάτε σε ένα λεξικό και ψάξετε τη λέξη «αμιγές», η ερμηνεία που θα βρείτε είναι: αμιγές = που δεν έχει αναμειχθεί, χωρίς προσμίξεις, άμικτα, ανόθευτα, καθαρά. Τώρα που ξέρουμε, κάπως, την ιστορία της Χρυσοχούς, καταλαβαίνουμε γιατί όταν λέμε: «Η Χρυσοχού ήταν ένα χωριό αμιγώς τουρκοκυπριακό» τουλάχιστον μιλάμε απερίσκεπτα. Και όταν αυτές οι λέξεις χρησιμοποιούνται και σε επίσημα έγγραφα του κράτους, καταλαβαίνετε γιατί πρέπει να αντιδρούμε όλοι. Όσον αφορά το εθνικό μας πρόβλημα τουλάχιστον, πρέπει να προσέχουμε τι λέμε και τι γράφουμε. Στο πεπρωμένο σου να δίνεις σημασία και να προσέχεις πώς βαδίζεις στη ζωή, όταν κοιμάσαι άλλος γράφει ιστορία και κάποιος παίζει τη δική σου τη ζωή. Σκεφτείτε τι σημαίνει να περιγράφουμε τα χωριά μας, με ιστορία, ελληνική ιστορία χιλιάδων χρόνων, σαν αμιγώς τουρκοκυπριακά.
Φεύγουμε από τη Χρυσοχού που ήταν ένα ελληνικότατο χωριό και μετά την κατάκτηση του νησιού από τους Οθωμανούς κατέληξε να κατοικείται αποκλειστικά από Μωαμεθανούς, μέχρι το 1975. Θα περάσουμε έξω από τους Καραμούλληδες ένα άλλο πολύ μικρό χωριό που πάλι είχε κατοίκους μουσουλμάνους. Κατ’ ακρίβεια, είναι το μικρότερο σε διοικητική έκταση χωριό της επαρχίας Πάφου. Μια εκδοχή για το όνομα του χωριού είναι ότι προέρχεται από τις τουρκικές λέξεις «καρά» και «μουλάς» που σημαίνουν «μαύρος» και «δικαστής». Οπότε, σύμφωνα με αυτή την εκδοχή, οι πρώτοι που κατοίκησαν το χωριό ήταν οι απόγονοι του πρώτου δικαστή, πιθανότατα μελαμψού, που πήγε στην περιοχή μετά την κατάκτηση του νησιού από τους Οθωμανούς. Μικρό χωριό, με 100 κατοίκους μέχρι το 1975 που η τουρκοκυπριακή διοίκηση ανάγκασε όλους τους Τουρκοκύπριους να μετοικήσουν στην κατεχόμενη περιοχή. Σήμερα, οι κάτοικοί του είναι περίπου 30, στην πλειονότητά τους πρόσφυγες. Συνεχίζουμε τον δρόμο μας για το Γουδί.
Μόλις φύγαμε από τους Καραμούλληδες και πάμε προς το Γουδί. Χωριό πεδινό, χτισμένο μέσα στις ελιές και τα εσπεριδοειδή, κυρίως λεμονιές, προικισμένο με ωραία φύση λόγω του ποταμού Τζιερέπη που ξεκινά από τον Σταυρό της Ψώκας στο δάσος Πάφου και δημιουργεί ένα ολοζώντανο βιότοπο. Τα χωριό το συναντούμε αφού περάσουμε το μισοερειπωμένο πέτρινο γεφύρι του ποταμού. Ο ποταμός χωρίζει το παλιό, παραδοσιακό μέρος του χωριού από το σύγχρονο με τις επαύλεις του, πολλές από τις οποίες προσφέρονται για διανυκτέρευση.
Ωραίο, ήσυχο χωριό, αξίζει να μείνει κάποιος σε κάποια από αυτές τις επαύλεις και για να γνωρίσει το Γουδί αλλά και για να το χρησιμοποιήσει ως βάση για να γυρίσει όλη τη γύρω περιοχή. Μια οικογένεια που διαθέτει αυτοκίνητο μπορεί κάλλιστα να μείνει εδώ και πολύ εύκολα να πηγαίνει στην Πόλη και στο Λατσί για κολύμπι, στον κόλπο της Χρυσοχούς για σύντομες εκδρομές ή υπέροχα ηλιοβασιλέματα, στη Δρούσια, στην Κρήτου Τέρρα και σε πολλά άλλα μικρά χωριά της περιοχής για ταβερνούλες και εξαιρετικά σημεία θέας. Το χωριό δεν διαθέτει οργανωμένα μονοπάτια της φύσης αλλά έχει πολλά μονοπάτια που αξίζει να περπατήσουμε και να χαρούμε Κύπρο, ειδικά γύρω από τον βιότοπο του ποταμού.
(Φωτογραφία: Ρομαντικό Γουδί)
Περπατάμε στο Γουδί, στον παλιό πυρήνα του χωριού με τα παραδοσιακά σπιτάκια. Σε μια πλακόστρωτη, μικρή πλατεία βλέπουμε την εκκλησία του χωριού. Η εκκλησία είναι αφιερωμένη στο Άγιο Γεώργιο. Είναι σχετικά μεγάλη και μπορεί να φιλοξενήσει μέχρι και 700 πιστούς. Αρχιτεκτονικά είναι μονόχωρη, καμαροσκέπαστη και είναι κτισμένη τον 18ο αιώνα με πέτρα. Στα ανατολικά της κοινότητας, λίγο έξω από το χωριό μέσα στο κοιμητήριο, βρίσκεται ο μικρός ναός του Προφήτη Ηλία. Απλός, λιθόκτιστος, κτισμένος στους πρόποδες ενός βουνού, είναι η προσωποποίηση της ταπεινοφροσύνης. Επίσης, ένα χιλιόμετρο έξω από το χωριό Γουδί, στην κορυφή ενός βουνού, βρίσκονται σήμερα τα ερείπια του ξωκλησιού του Αγίου Αρίστου. Όλο αυτό είναι μια μικρή διαδρομή για ένα εύκολο περπάτημα, αυτό εννοούσα προηγουμένως όταν είπα ότι δεν υπάρχουν οργανωμένα μονοπάτια της φύσης αλλά έχει πολλά μονοπάτια που αξίζει να περπατήσουμε.
Είμαστε στο Γουδί και ξεκινούμε για τη Χόλη, άλλο ωραίο χωριό. Άλλος μικρός, άγνωστος προορισμός. Βγαίνουμε από το Γουδί με κατεύθυνση νοτιοδυτική, ο δρόμος αλλάζει και από σχεδόν επίπεδος, πεδινός, αρχίζει να ανεβαίνει προς το βουνό. Ταυτόχρονα αλλάζει και η βλάστηση. Από ελιές και εσπεριδοειδή πάμε σε αμπέλια αλλά και δάσος και μάλιστα υπέροχο δάσος. Ακούγεται περίεργο αλλά περνάμε μέσα από ένα πανέμορφο δάσος με δρυς.
(Φωτογραφία:Ακούγεται περίεργο αλλά περνάμε μέσα από ένα πανέμορφο δάσος με δρυς.)
Υπάρχουν και αλλού αυτά τα δέντρα στο νησί μας, αλλά όχι τόσα πολλά και τόσο μεγάλα. Εντυπωσιακό! Η διαδρομή μας σήμερα άξιζε ακόμα και για αυτή την εικόνα μόνο. Πάμε σιγά-σιγά και θαυμάζουμε τα δέντρα με το πολύ σκούρο πράσινο χρώμα. Πιο σκούρο ακόμα και από του κυπαρισσιού. Και μια πυκνή, πηχτή σκιά. Φαντάζομαι πόσο σκοτεινό θα είναι το σκηνικό εδώ τη νύχτα, πιθανόν και φοβητσιάρικο, όπως το παραμύθι του Hans Christian Andersen με τους Gretel & Hansel. Εδώ, αξίζει να ξαναέρθουμε χειμώνα. Υπέροχο τοπίο σε μια μικρή άγνωστη γωνιά του νησιού μας. Φτάνουμε σε ένα σημείο του δρόμου όπου αριστερά πάμε Χόλη, δεξιά ανεβαίνουμε για Κρήτου Τέρρα.
Πάμε αριστερά για Χόλη, πολύ μικρό χωριό ανέκαθεν, ποτέ δεν ξεπέρασε τους 100 κατοίκους. Αξίζει να το επισκεφθούμε για δυο εκκλησιαστικά μνημεία που είναι σημαντικά αλλά και για τη γραφικότητά του. Την εκκλησία του Αρχαγγέλου Μιχαήλ και την εκκλησία της Παναγίας Ελεούσας Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ ειδικά, κτισμένος στα τέλη του 15ου αιώνα, είναι εξαιρετικά σημαντικό εκκλησιαστικό μνημείο λόγω της αρχιτεκτονικής του αλλά και λόγω των τοιχογραφιών του από τη ζωή του Χριστού και τη Δευτέρα Παρουσία, τοιχογραφίες βυζαντινής τεχνοτροπίας με ελάχιστη δυτική επιρροή. Όμως και η εκκλησία της Παναγίας Ελεούσας είναι του 16ου αιώνα και είναι στολισμένη με εξαιρετικές τοιχογραφίες.
Συνεχίζουμε για Κρήτου Τέρρα και μόλις σκέφτηκα το χωριό θυμήθηκα την ταβέρνα-bistro «Το Μυλάρι».
Επειδή στη Χόλη δεν υπάρχει ταβέρνα ή εστιατόριο, το βράδυ θα πάμε στην Κρήτου Τέρρα και στο εστιατόριο «Το Μυλάρι».
Σήμερα χαρήκαμε μια θαυμάσια διαδρομή στην κυπριακή φύση, απολαύσαμε τοπία, υπέροχη μουσική, περπατήσαμε σε δάση και γραφικά χωριά, μοιραστήκαμε ιστορία, θρύλους και παραδόσεις του τόπου μας, νιώσαμε περήφανοι. Φανταστήκαμε, ταξιδέψαμε, δημιουργήσαμε εικόνες που θα τις πάρουμε μαζί μας στην καθημερινότητά μας για να μπορούμε να χρωματίζουμε τα πεζά.
Το πιο πάνω κείμενο είναι τμήματα της εκπομπής «Roadtrip.cy». Κάθε Σάββατο και Κυριακή από τις 8 μέχρι τις 10 ακούτε την εκπομπή του Άντρου Σκαλιστή «Roadtrip.cy» στον Σπορ FM 95.
