Toυ Νικόλα Βονιάτη
Το ταξίδι της ανάπτυξης του εμβολίου του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης και της AstraZeneca περιγράφει σε κείμενο του ο ιατρικός συντάκτης του BBC, Φέργκους Γουαλς. Από τη πρώτη ημέρα οι επιστήμονες πίσω από το εμβόλιο εργάστηκαν αμέτρητες ώρες με σκοπό την εύρεση μιας λύσης, για την καταπολέμηση της Covid-19 και του κορωνοϊού.
Όπως ο ίδιος περιγράφει, πρόκειται για ένα δύσκολο «ταξίδι», με αρκετά προβλήματα να εμφανίζονται στην πορεία:
- Τις ψευδείς αναφορές στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης ότι ο πρώτος εθελοντής των κλινικών μελετών έχασε τη ζωή του λόγω του εμβολίου.
- Την προσπάθεια ναύλωσης αεροσκάφους μετά την απαγόρευση των πτήσεων.
- Την ανησυχία ότι η πτώση των ποσοστών μόλυνσης θα έθετε σε κίνδυνο την ελπίδα για γρήγορα αποτελέσματα στις έρευνες.
- Την ανησυχία ότι η πρώτη από τις δύο δόσεις του εμβολίου θα παρέχει καλύτερη προστασία.
- Τις δηλώσεις από τον επικεφαλής της AstraZeneca ότι η εταιρεία του θα είχε διεξαγάγει τις δοκιμές «διαφορετικά», αν αυτές άρχιζαν ξανά από το μηδέν.
Τις πρώτες πρωινές ώρες του Σαββάτου, 11 Ιανουαρίου 2020, η καθηγήτρια Τερέζα Λάμπε ξύπνησε μετά από τον ήχο του κινητού της τηλεφώνου. Οι πληροφορίες που ανέμενε σχετικά με τον γενετικό κώδικα ενός νέου κορωνοϊού, είχαν μόλις φτάσει μέσω email, από την Κίνα. Για τις επόμενες 48 ώρες η ίδια «κόλλησε» στον ηλεκτρονικό υπολογιστή της, αναλύοντας τις πληροφορίες. «Δεν πέρασα αρκετό χρόνο με την οικογένειά μου εκείνο το Σαββατοκύριακο, αλλά νομίζω ήταν οι στιγμές που θα καθόριζαν το υπόλοιπο έτος", ανέφερε. Το πρωί της Δευτέρας, η ίδια είχε ετοιμάσει το προσχέδιο για το πειραματικό εμβόλιο κατά του νέου κορωνοϊού. Την ίδια μέρα αναφέρθηκε ο πρώτος θάνατος από τον ιό, αλλά η ασθένεια που προκαλείται από αυτόν, δεν θα είχε όνομα, για άλλο ένα μήνα.
Η ομάδα της Λάμπε με έδρα το Ινστιτούτο Τζέννερ του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, επικεφαλής την καθηγήτρια Σάρα Γκίλμπερτ, ήταν πάντα σε επιφυλακή για την «Ασθένεια X», η οποία θα μπορούσε να προκαλέσει την επόμενη πανδημία. Το πειραματικό σύστημα εμβολίων της ομάδας είχε ήδη χρησιμοποιηθεί κατά της ελονοσίας και της γρίπης, αλλά και εναντίον ενός άλλου τύπου κορωνοϊού, του Αναπνευστικού Συνδρόμου Μέσης Ανατολής (Mers). Η ομάδα ήταν σίγουρη ότι το σύστημα της θα μπορούσε να λειτουργήσει.
Στα μέσα Ιανουαρίου, ο καθηγητής Άντριου Πόλαρντ, διευθυντής της Oxford Vaccine Group, που διεξάγει κλινικές δοκιμές, μοιράστηκε ένα ταξί με ειδικο στον σχεδιασμό μοντέλων κρίσεων, ο οποίος είχε εργαστεί στην επιστημονική συμβουλευτική ομάδα της βρετανικής κυβέρνησης, για καταστάσεις έκτακτης ανάγκης. Κατά τη διάρκεια συζήτησης τους, ο ειδικός είπε ότι υπάρχουν στοιχεία που υποδηλώνουν ότι θα υπάρξει πανδημία.
Η Δρ. Τερέζα Λάμπε, από το παντεπιστήμιο της Οξφόρδης.
Τότε ο ίδιος ήρθε σε επαφή με την Γκίλμπερτ, και διαπίστωσε ότι η ομάδα της ήδη είχε αρχίσει να εργάζεται για την παραγωγή ενός εμβολίου. Οι δύο πλευρές συμφώνησαν να συνεργαστούν για την έναρξη κλινικών δοκιμών.
Μέχρι τον Φεβρουάριο, ο ιός είχε εξαπλωθεί σε περισσότερες από 20 χώρες, συμπεριλαμβανομένου του Ηνωμένου Βασιλείου και των ΗΠΑ. Παράλληλα, είχαν σημειωθεί περισσότεροι από 1.000 θάνατοι στην Κίνα. Η απόκτηση όμως χρηματοδότησης για τις κλινικές δοκιμές ήταν ένας ακόμα άθλος που έπρεπε να ξεπεραστεί, σημειώνει το BBC. Παρόλα αυτά η χρηματοδότηση από την κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου ήρθε σε μεταγενέστερο στάδιο, λίγο πριν η χώρα εισέλθει σε καθολικό lockdown, το δεύτερο τρίμηνο του 2020.
Ο καθηγητής Άντριου Πόλαρντ, διευθυντής της Oxford Vaccine Group.
Οι πρώτες δόσεις παρασκευάστηκαν στη μονάδα βιοπαραγωγής του πανεπιστημίου της Οξφόρδης, μετά την δημιουργία κυτταρικής καλλιέργειας από την καθηγήτρια Καθρίν Γκριν, χρησιμοποιώντας το σχέδιο της Λάμπε. Το εμβόλιο δημιουργείται από έναν τροποποιημένο ιό που προκαλεί το κοινό κρυολόγημα στους χιμπατζήδες,από τον οποίο έχει αφαιρεθεί ένα μικρό κομμάτι γενετικού του υλικού, ώστε να μην μπορεί να προκαλέσει μόλυνση σε ανθρώπους. Σε αυτό το κενό εισάγεται ένα θραύσμα του γενετικού κώδικα του κορωνοϊού. Ο τύπος αυτού του είδους εμβολίων ονομάζεται «εμβόλιο ιικού φορέα».
Το lockdown όμως έφερε σημαντικές προκλήσεις. Η απόκτηση ατομικού προστατευτικού εξοπλισμού αποτέλεσε μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις, με την Γκριν να φτιάχνει αντισηπτικό στο εργαστήριο. Η ομάδα της δούλευε όλο το εικοσιτετράωρο, κάνοντας διπλές βάρδιες, επτά ημέρες την εβδομάδα. «Δεν περιμέναμε τα αποτελέσματα ενός σταδίου πριν προχωρήσουμε στο επόμενο», είπε η ίδια. «Πήραμε το ρίσκο… αλλά αν τα αποτελέσματα των ελέγχων ήταν αρνητικά, θα έπρεπε να ξαναρχίσουμε από το μηδέν».
Οι πρώτοι εθελοντές και τα fake news
Οι έλεγχοι όμως δεν είχαν αρνητικό αποτέλεσμα, και μετά από επτά εβδομάδες η ομάδα είχε παρασκευάσει αρκετές δόσεις του εμβολίου, ώστε για να ξεκινήσουν τις πρώτες δοκιμές. Σε αυτό το στάδιο συμμετείχαν 10.000 εθελοντές. Η Ελίσα Γκρανάτο, μικροβιολόγος, και ο Έντουαρντ Ο'Νιλ, ερευνητής σε θέματα καρκίνου, ήταν οι δύο πρώτοι που έλαβαν το πειραματικό εμβόλιο της Οξφόρδης τον Απρίλιο. Για την ίδια την Λάμπε, ο εμβολιασμός των πρώτων ατόμων ήταν ένα καθοριστικό βήμα. Η ομάδα περίμενε 48 ώρες για να ελέγξει τη Γκρανάτο και τον Ο'Νιλ, για τυχόν σοβαρές ανεπιθύμητες παρενέργειες. Μετά συνέχισαν με άλλους έξι εθελοντές και σταδιακά αύξησαν τους αριθμούς.
Λίγες μέρες αργότερα, υπήρχαν συγκλονιστικές αναφορές στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ότι η πρώτη εθελόντρια, Ελίσα Γκρανάτο, είχε χάσει τη ζωή της. Όπως σημειώνει ο ιατρικός συντάκτης του BBC, πρόκειτω για ψευδείς ειδήσεις, καθώς την ίδια μέρα η Γκρανάτο του παραχώρησε συνέντευξη, κάτι που βοήθησε στο να σταματήσουν εν μέρη οι ψευδείς ειδήσεις. Από την πλευρά της, η καθηγήτρια Γκίλμπερτ ανέφερε ότι η κατάσταση ήταν «πολύ ενοχλητική», για να καταστεί σαφές ότι η είδηση αυτή ήταν ψευδής.
Το lockdown, οι πτήσεις και οι διαφορετικές δόσεις
Καθώς οι δοκιμές μεγάλωναν σε αριθμό εθελοντών, ήταν σαφές ότι η μικρή μονάδα παραγωγής της Οξφόρδης δεν θα μπορούσε να ανταποκριθεί στη ζήτηση. Τότε, η ομάδα αποφάσισε να αναθέσει μέρος της κατασκευής στην Ιταλία.
Αλλά όταν η πρώτη παρτίδα ήταν έτοιμη, υπήρχε ένα κενό - το πανευρωπαϊκό κλείδωμα σήμαινε ότι δεν υπήρχαν πτήσεις για να το παραλάβουν από τη Ρώμη. «Τελικά, ναυλώσαμε ένα αεροπλάνο για να φέρουμε 500 δόσεις εμβολίου γιατί ήταν ο μόνος τρόπος που θα μπορούσαμε να τις λάβουμε εγκαίρως», δήλωσε η Γκριν.
Όμως οι Ιταλοί κατασκευαστές χρησιμοποίησαν μια διαφορετική τεχνική από την Οξφόρδη για να ελέγξουν το πόσα σωματίδια ιού συγκεντρώνονταν σε κάθε δόση του εμβολίου. Όταν οι επιστήμονες της Οξφόρδης χρησιμοποίησαν τη μέθοδο τους, φαίνεται ότι το ιταλικό εμβόλιο είχε διπλή ισχύ. Μετά από επικοινωνία προς την ρυθμιστική αρχή του Ηνωμένου Βασιλείου, συμφωνήθηκε ότι οι εθελοντές θα έπρεπε να λάβουν μισό εμβόλιο, με βάση το ότι ήταν πιθανό να ισοδυναμεί με κανονική δόση.
Αλλά μετά από μια εβδομάδα, οι επιστήμονες συνειδητοποίησαν ότι κάτι ασυνήθιστο συνέβαινε. Οι εθελοντές δεν είχαν καμία από τις συνήθεις παρενέργειες. Περίπου 1.300 εθελοντές είχαν λάβει μόνο τη μισή δόση του εμβολίου. Τότε οι ρυθμιστικές αρχές δήλωσαν ότι οι δοκιμές θα έπρεπε να συνεχιστούν, με την ομάδα των εθελοντών που έλαβαν μισή δόση, να παραμένει στη μελέτη.
Η Δρ. Σάρα Γκίλμπερτ, αρχιτέκτονας του εμβολίου.
Η συνεργασία με την AstraZeneca
Από την αρχή, η ομάδα της Οξφόρδης είχε στόχο να δημιουργήσει ένα εμβόλιο που θα μπορούσε να βοηθήσει τον κόσμο. Για γίνει όμως αυτό χρειάζονται να παραχθούν δισεκατομμύρια δόσεις, κάτι που μόνο μια βιομηχανία θα μπορούσε να προσφέρει.
Ο Σερ Μένε Πάγκαλος, από τον φαρμακευτικό γίγαντα AstraZeneca, ο οποίος εδράζει στο Κέιμπριτζ, πρότεινε ότι η εταιρεία του, θα μπορούσε να βοηθήσει.
Όμως η τιμή του εμβολίου θα αποτελούσε εμπόδιο, καθώς η Οξφόρδη επέμεινε ότι το εμβόλιο πρέπει να είναι προσιτό, πράγμα που δεν άφηνε περιθώρια κέρδους για την AstraZeneca. «Αυτός δεν είναι ο σύνηθες τρόπος που λειτουργούν οι φαρμακοβιομηχανίες», σχολίασε στο BBC ο Πόλαρντ. Μετά από έντονες διαπραγματεύσεις, κατέληξαν σε συμφωνία στα τέλη Απριλίου. Το εμβόλιο θα παρέχεται σε μη κερδοσκοπική βάση παγκοσμίως κατά τη διάρκεια της πανδημίας, ενώ σε ότι αφορά χώρες με χαμηλό και μεσαίο εισόδημα, το εμβόλιο θα διανέμεται σε μη κερδοσκοπική βάση και μετά το τέλος της πανδημίας.
Το σημαντικότερο μέρος της συμφωνίας ήταν ότι η AstraZeneca, συμφώνησε να αναλάβει τον οικονομικό κίνδυνο, ακόμη και αν το εμβόλιο δεν έφερε θετικά αποτελέσματα κατά τις κλινικές μελέτες. Τον Μάιο, η κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου, σε μια κίνηση η οποία μπορεί να χαρακτηριστεί ως «ψήφος εμπιστοσύνης», συμφώνησε να αγοράσει 100 εκατομμύρια δόσεις του δυνητικού εμβολίου, ενώ παρείχε επιπλέον στήριξη στις έρευνες, ύψους σχεδόν 90 εκατομμυρίων λιρών.
Το καλοκαίρι και οι φόβοι για καθυστέρηση των αποτελεσμάτων
Στις αρχές του καλοκαιριού, τα επίπεδα των επιβεβαιωμένων κρουσμάτων από την πανδημία μειώθηκαν στο Ηνωμένο Βασίλειο. Ενώ αυτό ήταν μια θετική εξέλιξη, από την άλλη αποτελούσε εμπόδιο για τις κλινικές δοκιμές του εμβολίου, καθώς οι εθελοντές που λάμβαναν το εμβόλιο, θα έπρεπε να εκτεθούν στον κορωνοϊό για να εξακριβωθεί αν κατά πόσο το εμβόλιο είναι αποτελεσματικό.
«Υπήρχε πραγματικός κίνδυνος να μην μπορέσουμε να πάρουμε τις απαντήσεις που ελπίζαμε πολύ γρήγορα», τόνισε ο Πόλαρντ στο BBC. Για το λόγο αυτό λήφθηκε η απόφαση για επέκταση των δοκιμών σε 19 χώρους στο Ηνωμένο Βασίλειο, με δοκιμές να αρχίζουν επίσης και σε άλλες χώρες όπως η Νότια Αφρική και η Βραζιλία.
Τα αρχικά αποτελέσματα
Τα αρχικά αποτελέσματα των κλινικών μελετών θα γίνονταν γνωστά στις 20 Ιουλίου, με την πίεση να αυξάνεται.
«Έχω εργαστεί σε εμβόλια για μεγάλο χρονικό διάστημα, με αποτέλεσμα να γνωρίζω ότι τα περισσότερα από αυτά δεν λειτουργούν. Είναι το χειρότερο συναίσθημα στον κόσμο να έχουμε τόσο υψηλές προσδοκίες και μετά να μην έχουμε θετικά αποτελέσματα», είπε στο BBC η καθηγήτρια Κέιτι Έγουερ, επικεφαλής της ομάδας μελέτης για την απόκρισης των κυττάρων-Τ.
Τα αποτελέσματα όμως ήταν θετικά, με το εμβόλιο να φαίνεται να είναι ασφαλές και να προκαλεί την διττή ανοσοαπόκριση που οι ερευνητές ήλπιζαν, παράγοντας δηλαδή αντισώματα που εξουδετερώνουν τον ιό και κύτταρα-Τ που μπορούν να εξουδετερώσουν άλλα κύτταρα που έχουν μολυνθεί.
Αλλά τα δεδομένα οδήγησαν επίσης σε αλλαγή στρατηγικής, καθώς μέχρι τότε η ομάδα της Οξφόρδης ήλπιζε να παράγει ένα εμβόλιο που θα μπορούσε να χορηγηθεί σε μία δόση. Ωστόσο, 10 συμμετέχοντες στους οποίους δόθηκαν δύο δόσεις εμφάνισαν πολύ ισχυρότερη ανοσολογική απόκριση, με αποτέλεσμα όλοι οι εθελοντές να κληθούν για μια δεύτερη ενισχυτική δόση, με σκοπό την μεγιστοποίηση της πιθανής προστασίας κατά του κορωνοϊού.
Όπως σημειώνει το BBC, παρά τα πολλά υποσχόμενα πρώιμα αποτελέσματα, σε αυτό το στάδιο δεν υπήρχαν ακόμη στοιχεία, που να δείχνουν εάν το εμβόλιο θα προστατεύει πραγματικά από την Covid-19. Επιπλέον, το εμβόλιο μέχρι εκείνη τη στιγμή είχε δοκιμαστεί μόνο σε ενήλικες κάτω των 55 ετών. Τώρα θα μπορούσαν να εγγραφούν μεγαλύτεροι σε ηλικία εθελοντές.
Σε αντίθεση με άλλα εμβόλια κατά του κορωνοϊού, η ομάδα της Οξφόρδης έπαιρνε εβδομαδιαία δείγματα από όλους τους εθελοντές για να ελέγξει εάν είχαν μολυνθεί, αλλά δεν παρουσιάσει οποιαδήποτε συμπτώματα.
Προβλήματα στις έρευνες
Μέχρι το τέλος του καλοκαιριού, είχαν διεξαχθεί δοκιμές του εμβολίου σε έξι χώρες, συμπεριλαμβανομένου του Ηνωμένου Βασιλείου, της Βραζιλίας, της Νότιας Αφρικής και των Ηνωμένων Πολιτειών. Σχεδόν 20.000 εθελοντές είχαν ενταχθεί στις δοκιμές, αλλά στις 6 Σεπτεμβρίου ξαφνικά όλα σταμάτησαν.
Ένας συμμετεχόντων στις κλινικές δοκιμές, είχε αναπτύξει μια σπάνια νευρολογική πάθηση.
«Σε κλινικές δοκιμές που συμμετέχουν δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι, συμβαίνουν πολλά», σημείωσε ο Πόλαρντ. «Οι άνθρωποι αναπτύσσουν ασθένειες, συχνά υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι αναπτύσσουν καρκίνο ή νευρολογικές παθήσεις. Το δύσκολο είναι να εξιχνιαστεί αν αυτό σχετίζεται με το εμβόλιο».
Σύμφωνα με το BBC, ανεξάρτητη έρευνα για την ασφάλεια του εμβολίου, κατέληξε ότι δεν υπάρχουν στοιχεία που να συνδέουν την ασθένεια του εθελοντή με το εμβόλιο, αλλά είναι κάτι που δεν μπορεί να αποκλειστεί. Από την πλευρά τους οι ρυθμιστικές αρχές ασφαλείας στο Ηνωμένο Βασίλειο, τη Βραζιλία και τη Νότια Αφρική έδωσαν το «πράσινο φως» για την επανέναρξη των δοκιμών εντός ημερών, αλλα στις ΗΠΑ, οι δοκιμές επιτράπηκε να επαναρχίσουν μετά από έξι εβδομάδες.
Τα αποτελέσματα και τα ερωτηματικά
Η ασθένεια του εθελοντή ήρθε για να εντείνει το συναίσθημα κατά των εμβολίων, με διαδηλώσεις να λαμβάνουν χώρα ανά τον κόσμο, αλλά και στο διαδίκτυο. Η διαφάνεια σχετικά με τη διαδικασία εμβολιασμού είναι ένας τρόπος για να ξεπεραστεί αυτή η δυσπιστία, σημειώνει το BBC. Αυτός είναι εν μέρει ο λόγος για τον οποίο η εξαιρετικά απασχολημένη ομάδα επιστημόνων έδωσε στο βρετανικό δίκτυο, πρόσβαση στα εργαστήρια τους.
Τον Νοέμβριο, δημοσιεύτηκαν τα αποτελέσματα από τις Pfizer-BioNTech και την Moderna, με αυτά να προκαλούν ενθουσιασμό, καθώς και τα δύο εμβόλια έδειξαν να είναι αποτελεσματικά άνω του 90%.
«Μέχρι τότε υπήρχε αβεβαιότητα ότι οποιοδήποτε εμβόλιο θα μπορούσε να λειτουργήσει στο Covid-19», σημείωσε στο BBC η Λάμπε. «Υπάρχουν τόσες πολλές μολυσματικές ασθένειες εκεί έξω που δεν μπορούμε να νικήσουμε».
Στις 21 Νοεμβρίου, μια ανεξάρτητη επιτροπή ασφάλειας δεδομένων ήταν έτοιμη να αποκαλύψει τα ευρήματα για τις κλινικές μελέτες του εμβολίου της Οξφόρδης και της AstraZeneca, με αυτά να προκαλούν έκπληξη, αλλά και πολλά ερωτήματα.
Ο Σερ Μένε Πάγκαλος, Αντιπρόεδρος της φαρμακοβιομηχανίας AstraZeneca.
Ενώ η Pfizer και η Moderna ανέφεραν μόνο ένα ποσοστό αποτελεσματικότητας, το εμβόλιο της Οξφόρδης κατέληξε σε τρεις αριθμούς:
70% συνολικά,
62% μετά από δύο πλήρης δόσεις
90% από τη μικρή ομάδα που έλαβε την αρχική μισή δόση από την Ιταλία.
Το ενδιαφέρον βρίσκεται στο ότι σε εκείνους που έλαβαν την αρχική μισή δόση από την Ιταλία, καθώς φάνηκε να έχουν αναπτύξει ισχυρότερη προστασία κατά του κορωνοϊού.
Η AstraZeneca αποδέχεται ότι η αμερικανική ρυθμιστική αρχή, FDA, είναι πιθανό να αναβάλει την έγκριση του εμβολίου της προς το παρόν, με την εταιρεία να βρίσκεται στην προσπάθεια για τη διεξαγωγή κλινικής μελέτης με 30.000 στη χώρα.
«Η υπόθεσή μου είναι ότι θα θέλουν να δουν και τα δεδομένα των κλινικών μελετών στις ΗΠΑ», ανέφερε ο Μένε Πάγκαλος.
Παράλληλα, η βρετανική ρυθμιστική αρχή έδωσε το «πράσινο φως» στο εμβόλιο της Οξφόρδης, ενώ η συνολική αποτελεσματικότητα του 70%, θεωρείται καλύτερη από αυτή που φέρουν περισσότερα εμβόλια κατά της κοινής γρίπης.
Ερώτημα οι μεγαλύτερες ηλικιακές ομάδες
Όπως αναφέρει το BBC, κύριο θέμα συζήτησης θα αποτελέσει η αποτελεσματικότητα του εμβολίου σε μεγαλύτερες ηλικιακές ομάδες. Ωστόσο, υπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι η ανοσολογική απόκριση στο εμβόλιο δεν μειώνεται με την ηλικία, όπως συμβαίνει με άλλα εμβόλια όπως αυτό της γρίπης. Αυτό υποδηλώνει, αλλά δεν αποδεικνύει, ότι το εμβόλιο θα προσφέρει προστασία στους ηλικιωμένους.
«Νομίζω ότι δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θα κάναμε λίγο διαφορετικά τη μελέτη, εάν ξαναρχίζαμε από το μηδέν, αλλά έγινε μια αρκετά καλή δουλειά, ούτως ώστε να μπορούν τα αποτελέσματα να δοθούν σε ρυθμιστικές αρχές σε όλο τον κόσμο για να υπάρξη η έγκριση», τόνισε ο Μένε Πάγκαλος στο BBC.
«Οι διαδικασίες που έχουμε ακολουθήσει είναι οι ίδιες και εξίσου αυστηρές με αυτές που θα ακολουθούνταν υπό κανονικές συνθήκες», πρόσθεσε.
Η διαφορά από το εμβόλιο Pfizer
Το εμβόλιο της Οξφόρδης και της AstraZeneca έχει ένα σημαντικό πλεονέκτημα σε σχέση με το εμβόλιο που έχει αναπτυχθεί από τις Pfizer και BioNTech. Tα φιαλίδια του μπορούν να αποθηκευτούν και να μεταφερθούν σε κανονική θερμοκρασία ψυγείου.
Αυτό αλλάζει το παιχνίδι, σχολίασε στο BBC ο Σερ Τζέρεμι Φαρράρ, επικεφαλής της Wellcome Trust. «Εάν πρέπει να αποθηκεύσετε εμβόλια σε ξηρό πάγο, κάτι που προϋποθέτει επιπρόσθετες προκλήσεις, πως αυτό θα καταστεί δυνατό σε πόλεις και χωριά της υποσαχάριας Αφρικής και της Βραζιλίας;»
Φωτογραφίες: ΚΥ.Π.Ε., BBC
