Κείμενο: Άντρος Σκαλιστής
Εμείς, στο roadtrip.cy, φιλοδοξούμε να σας ταξιδέψουμε, έστω και νοερά. Θέλουμε να είμαστε το παράθυρο για τη θετική πλευρά των πραγμάτων. Γατί πάντα υπάρχει και η θετική πλευρά, φτάνει να θέλουμε εμείς να τη δούμε, να την ανακαλύψουμε. Σήμερα, θα ανακαλύψουμε μαζί αυτή τη θετική πλευρά με μια εκδρομή.
Ευτυχώς, ο τόπος μας προσφέρεται για ταξίδια και ανακαλύψεις. Στο νησί μας υπάρχουν πολλά μυστικά που μας περιμένουν να τα ανακαλύψουμε. Απόδειξη γι’ αυτό, είναι σίγουρα τα τόσα road trips που έχουμε ήδη κάνει μαζί. Ραδιοφωνικά, περπατήσαμε σε υπέροχα μονοπάτια της φύσης, ποδηλατήσαμε σε όμορφα τοπία. Πήγαμε μαζί σε μικρά, άγνωστα χωριά και χαρήκαμε φύση, χαρήκαμε θρύλους και παραδόσεις.
Φυσικά, πρέπει να πούμε ότι το να γράφεις εκπομπές για την Κύπρο είναι εύκολο, δυο δυσκολίες μόνο υπάρχουν: Η πρώτη, τι να πρωτοδιαλέξεις και η δεύτερη, πώς να εκφράσεις όλα τα συναισθήματα που μπορεί να σου δημιουργήσει ο τόπος μας. Όπως και με τον σημερινό, αγαπημένο προορισμό. Σε τι να αναφερθούμε και τι να αφήσουμε πίσω; Ποια οπτική γωνιά να τονίσουμε; Για να γίνω πιο σαφής, σήμερα θα συνεχίσουμε την περιδιάβασή μας στο Κοιλάνι. Είχαμε ξεκινήσει μια εκδρομή, μια επίσκεψη στο ορεινό αυτό κρασοχώρι. Περάσαμε ωραία αλλά καταφέραμε να πάμε μόνο στα προάστια του Κοιλανιού. Χαρήκαμε τη διαδρομή, το δάσος, το ξωκκλήσι της Αγίας Μαύρης, τον Κρυό ποταμό, τον αιωνόβιο πλάτανο, το μεσαιωνικό γεφύρι, τον νερόμυλο, όσοι την ακούσατε θα θυμάστε και το παγκάκι και πιστέψτε με, είχαμε κι άλλα να δούμε γύρω από το Κοιλάνι.
(Φωτογραφία: Μακριά από κόσμο και δρόμους, εδώ στο γεφύρι του Κρυού ποταμού, λίγο πριν το Κοιλάνι.)
Γι’ αυτό, σήμερα θα δούμε μαζί ακόμα ένα κομμάτι του και θα καταφέρουμε, ελπίζω, να δούμε και το χωριό με τις ομορφιές του και την ταβέρνα του.
Από αυτά που έχουμε ακόμα να δούμε γύρω από το χωριό, θα περιοριστούμε σε ένα σημαντικό, καθοριστικό -θα έλεγα- στοιχείο της προσωπικότητας του σημερινού Κοιλανιού. Θα επισκεφθούμε το οινοποιείο Βλασσίδη. Είπα «καθοριστικό στοιχείο της προσωπικότητας του σημερινού Κοιλανιού», πρέπει να το εξηγήσω αυτό, αλλά επιτρέψτε μου να το αναβάλω για λίγο, υπάρχει λόγος.
Θα επισκεφτούμε το οινοποιείο Βλασσίδη. Ένα από τα πιο premium οινοποιεία της Κύπρου, που παράγει μικρές ποσότητες αλλά σε υψηλή ποιότητα.
Ο Σοφοκλής Βλασίδης, τρίτης γενιάς οινοποιός, από μικρό παιδί βοηθούσε τον πατέρα του στον τρύγο, παρακολουθώντας τη διαδικασία της απόσταξης. Ο πατέρας του από τη δεκαετία του ’60 είχε αναφυτέψει τους αμπελώνες του παππού με διεθνείς ποικιλίες, και εργαζόταν για 32 χρόνια σε μια από τις μεγάλες βιομηχανίες κρασιού και είχαν μαζί πολλές παραστάσεις με τον οίνο. Αναπόφευκτα ο Σοφοκλής Βλασίδης μεγαλώνοντας είδε το μέλλον του στο αμπέλι. Σπούδασε χημικός μηχανικός στο Imperial Collage στο Λονδίνο και στη συνέχεια έκανε το μεταπτυχιακό του στην οινολογία στο φημισμένο πανεπιστήμιο US Davis στην Καλιφόρνια. Επιστρέφοντας στην Κύπρο το 1998 ξεκίνησε ένα μικρό οινοποιείο στο παλιό μπακάλικο του παππού του στο Κοιλάνι με ετήσια παραγωγή γύρω στις 15.000 φιάλες και συγχρόνως δούλευε ως σύμβουλος οινολόγος σε άλλα οινοποιεία.
(Φωτογραφία: Ο Σοφοκλής ήθελε -και έπρεπε- να κτίσει ένα κτήριο σημερινό, σύγχρονο, που να μπορεί να στηρίξει τις ανάγκες ενός σύγχρονου οινοποιείου.)
Πριν φύγουμε από το οινοποιείο Βλασσίδη στο Κοιλάνι, θέλω να σχολιάσω λίγο το κτήριο, περισσότερο την αρχιτεκτονική του. Ένας δρόμος υπάρχει να το προσεγγίσουμε και αυτό που βλέπουμε πρώτα πλησιάζοντας το κτήριο είναι μια ξερολιθιά, ένας ψηλός τοίχος κτισμένος μαστορικά με την άσπρη τοπική πέτρα. Την πέτρα από την οποία είναι κτισμένα όλα στο Κοιλάνι, οι δόμες, τα σπίτια, οι πλακόστρωτοι δρόμοι. Και είναι ένας τοίχος που έχει κτιστεί πρόσφατα, δεν προϋπήρχε του κτηρίου. Ακόμα, είναι ένας τοίχος που στέκει μόνος του, δεν προστατεύει, δεν στηρίζει τίποτε. Αμέσως μετά βλέπουμε ένα μοντέρνο κτήριο, fare face béton armé, γυαλί και ατσάλι. Υπάρχει μια έντονη αντίθεση εδώ, το παλιό, με μαστοριά κτισμένο και το καινούργιο, άρτιο τεχνολογικά κτήριο, η εικόνα δημιουργεί συνειρμούς. Εδώ συνυπάρχουν αρμονικά η παράδοση, η ιστορία μας, με το σύγχρονο, με την τεχνολογία. Ο Σοφοκλής ήθελε -και έπρεπε- να κτίσει ένα κτήριο σημερινό, σύγχρονο, που να μπορεί να στηρίξει τις ανάγκες ενός σύγχρονου οινοποιείου. Ταυτόχρονα, ήξερε ότι όποιος δεν έχει παρελθόν, δεν έχει ούτε μέλλον. Και ήταν περήφανος γι’ αυτό το παρελθόν, ήθελε να το αναδείξει. Προηγουμένως είπα ότι «είναι ένας τοίχος που στέκει μόνος του, δεν προστατεύει, δεν στηρίζει τίποτε». Είχα λάθος. Ο τοίχος είναι εδώ γιατί προστατεύει, στηρίζει την παράδοση και την ιστορία μας. Την παράδοση της οικογένειας Βλασσίδη, του Κοιλανιού, της Κύπρου. Μπράβο και στον Σοφοκλή και στον αρχιτέκτονα γι’ αυτό το αρχιτεκτονικό εύρημα.
Ανυπομονούμε να πάμε στο χωριό και να περπατήσουμε στα δρομάκια του, αλλά ακόμα θαυμάζουμε το κτήριο του οινοποιείου.
Βλέπουμε μόνο την πρόσοψη του κτηρίου, στην ουσία τους χώρους υποδοχής, γιατί το μεγαλύτερο μέρος του, το οργανικό, είναι κυριολεκτικά βυθισμένο στον σκαμμένο λόφο. Το béton armé και το γυαλί συνεχίζονται και στο εσωτερικό και προσφέρουν ένα πανόραμα με υπέροχες εικόνες του αμπελώνα προς τα έξω και προς τα μέσα τη θέαση προς τους χώρους οινοποίησης και αποθήκευσης. Έτσι έχουμε από τη μια το αμπέλι, την πρώτη ύλη δηλαδή, και από την άλλη το εργαστήρι που θα μετατρέψει την πρώτη ύλη σε έργο τέχνης που «ευφραίνει καρδίες». Είναι πάντως εντυπωσιακό να είσαι σε αυτόν τον χώρο και να μπορείς να δεις από τη μια το αμπέλι και από την άλλη την εικόνα της διαδικασίας οινοποίησης, ή τουλάχιστον ένα μέρος της διαδικασίας.
Σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Ηρακλή Παπαχρίστου με σεβασμό στον χώρο και το τοπίο. Για τον πρωτοποριακό και πρωτότυπο σχεδιασμό του κτηρίου, το οινοποιείο εκπροσώπησε την Κύπρο στα Βραβεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη Σύγχρονη Αρχιτεκτονική – Mies van der Rohe Award το 2015.
Στον δρόμο για το χωριό, το μυαλό πάει στην ιστορία του. Ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός που είχε καταγωγή από το Κοιλάνι, η μητέρα του ήταν Κοιλανιώτισσα, λέει ότι η ίδρυση του χωριού έγινε από τον Κούριο, τον γιο του βασιλιά Κινύρα. Συμπίπτει, δηλαδή, με την ίδρυση της Παλαιπάφου, τον 12ο αιώνα π.Χ. Αναφέρει μάλιστα ότι το χωριό παλιά ονομαζόταν Κορίνεον και ήταν πολύ πιο μεγάλο και πληθυσμιακά και σε έκταση, λέει «ως χιλίαις φωτίαις» (η ορθογραφία είναι η πρωτότυπη), εστίες δηλαδή, που σημαίνει ότι το Κοιλάνι αριθμούσε χίλιες οικογένειες. Με λίγη αριθμητική, χίλιες οικογένειες από -ας πούμε- 5 μέλη η κάθε οικογένεια, αυτό σημαίνει 5,000 κατοίκους. Πάντως ξέρουμε ότι κατά την Τουρκοκρατία, το Κοιλάνι είχε άδεια για την παραγωγή και την επεξεργασία μεταξιού και πλήρωνε το ειδικό χαράτσι για να συντηρείται ο στρατός. Στην περίοδο της Αγγλοκρατίας συνέχισε να είναι το κεφαλοχώρι της περιοχής, ή αλλιώς το διοικητικό κέντρο, αφού εδώ είχαν έδρα δικαστήριο, αστυνομικός σταθμός, κτηματολόγιο και ταχυδρομείο.
Είμαστε στον δημόσιο χώρο παρκαρίσματος στο Κοιλάνι και ετοιμαζόμαστε να ξεκινήσουμε περπάτημα στα γραφικά δρομάκια του χωριού. Μιλήσαμε λίγο για την ιστορία του χωριού και συνεχίζουμε με ακόμα μια αναφορά του αρχιμανδρίτη Κυπριανού: «εις αυτήν την χώραν ο Βασιλεύς Ρικάρδος της Εγκλιτέρας ενίκησεν τον Δούκαν της νήσου τον Ισαάκ, ο οποίος έφυγε με την θυγατέρα του από την χώραν Αμαθούντα.» Αναφέρεται φυσικά στην πανωλεθρία του Ισαάκιου Κομνηνού από τον Ριχάρδο τον Λεοντόκαρδο το 1191 μ.Χ., εδώ, λίγο έξω από το Κοιλάνι. Μάλιστα η συγκεκριμένη τοποθεσία ονομάζεται μέχρι σήμερα «Πολέμια», αφού εδώ έγινε ο θρυλικός πόλεμος. Υπάρχουν, όμως, και άλλες τοποθεσίες που παραπέμπουν σε αρχαία συμβάντα στην ιστορία του χωριού, όπως η κορυφή Αφάμης όπου η λέξη προέρχεται από τον ευφήμιο Δία, σίγουρα ελληνική ρίζα. Ή ο γκρεμός της Ήρας, που μέχρι σήμερα οι κάτοικοι χρησιμοποιούν αυτό το όνομα. Ακόμα και το όνομα του χωριού φαίνεται ότι προέρχεται από το χωριό Κυλλήνη στην Πελοπόννησο.
Γύρω από το Κοιλάνι έχουν βρεθεί σε διάφορες τοποθεσίες τάφοι με αγγεία ρωμαϊκής εποχής. Υπάρχουν ακόμη κατάλοιπα από τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους, από τη Φραγκοκρατία, την Τουρκοκρατία, και βέβαια από την πρόσφατη ιστορία του νησιού μας. Υπάρχει ακόμα μια θεωρία για την ονομασία του χωριού, όμως. Το χωριό αρχικά ονομαζόταν, όπως είπαμε και προηγουμένως, Κορίνεον. Κατά τη Φραγκοκρατία μετονομάστηκε από τους Γάλλους κατακτητές Le Quilane από το όνομα της περιοχής της Γαλλίας από την οποία προέρχονταν οι Φράγκοι που έκαναν το φέουδό τους εδώ. Κατά τη γνώμη μου, δεν παίζει κανένα ρόλο ποια είναι η σωστή προέλευση του ονόματος. Αυτό που μετρά είναι ότι οι ξένοι που ήρθαν να ζήσουν εδώ, ένιωθαν τόσο ωραία σε αυτό τον ειδυλλιακό τόπο που ήθελαν να τον ονομάσουν πατρίδα τους. Τον αγάπησαν και ήθελαν να τον κάνουν δικό τους, δεν ένιωθαν νόστο, δεν τους ένοιαζε.
Είμαστε σε ένα εξαιρετικά όμορφο χωριό, στο Κοιλάνι και προσπαθούμε να ξεκινήσουμε περπάτημα στα μαγευτικά δρομάκια του γιατί έχουμε πολλά να δούμε, αλλά φαίνεται ότι έχουμε και πολλά να πούμε γι’ αυτό το χωριό. Το Κοιλάνι, ανέκαθεν πολύ εργατική κοινότητα, διέθετε πολλές μικρές βιοτεχνίες και εργαστήρια, όπως σιδεράδικα, τσαγκάρικα, ξυλουργεία. Στα σπίτια οι γυναίκες είχαν μεταξοσκώληκες, έβγαζαν το μετάξι, ύφαιναν και κατασκεύαζαν μαντήλια, βράκες, ζώστρες. Κεντούσαν την πιπίλλα, τον κροσιέ, τα λευκαρίτικα και πολλά άλλα. Τα υφαντά τους ήταν πραγματικά χειροποίητα έργα τέχνης, έφτιαχναν μέχρι και τα περίφημα εφταλοΐτικα μαντίλια. Με τα νερά του Κρυού ποταμού γύριζαν οι τρεις αλευρόμυλοι του χωριού, που αποτελούσαν σημαντικό στοιχείο της εμπορικής και κοινωνικής κίνησης του χωριού. Πολλοί κάτοικοι των γύρω χωριών επισκέπτονταν το Κοιλάνι για να αλέσουν το σιτάρι τους, να ψωνίσουν ή να αποπερατώσουν τις διάφορες δουλειές τους στα κυβερνητικά γραφεία του χωριού. Όλα αυτά συγκέντρωναν κόσμο από τα γύρω χωριά και δημιουργούσαν ζωντάνια και κίνηση. Δικαιολογημένα, το Κοιλάνι ονομαζόταν το κεφαλοχώρι των κρασοχωριών, η πρωτεύουσα του διαμερίσματος Κοιλανίου. Μέχρι το 1946, από επίσημες απογραφές το χωριό είχε πληθυσμό 1300 Έλληνες κατοίκους και 85 Μωαμεθανούς. Μετά, όμως, ξεκίνησε η αστυφιλία με αποτέλεσμα σήμερα να έχουν παραμείνει στο χωριό περίπου 200 κάτοικοι, οι οποίοι όμως εντυπωσιάζουν με την αγάπη τους για το χωριό και τον τόπο τους. Αυτή η αγάπη για την παράδοση, την ιστορία και την κοινότητά τους διασφαλίζει και το μέλλον του χωριού. Εντυπωσιάζουν, όμως, και με τη θετικότητά τους και τη φιλοξενία τους, μπράβο στο Κοιλάνι και τους Κοιλανιώτες.
Μετά από όλα αυτά που είπαμε, αρχίζουμε επιτέλους το περπάτημά μας στα δρομάκια του Κοιλανιού. Μεγάλο χωριό, που κατάφερε να διατηρήσει την πολεοδομία και την αρχιτεκτονική άλλων αιώνων. Στενά ανηφορικά δρομάκια περιβάλλονται από ψηλούς τοίχους κτισμένους με την παραδοσιακή τοπική άσπρη πέτρα. Η πέτρα κάπου είναι πελεκητή, μαστορικά χτισμένη, κάπου στην φυσική της κατάσταση, πάλι όμως κτισμένη με φροντίδα και μαστοριά. Οι τοίχοι κάπου ασπρογιασμένοι, κάπου όχι, κάπου βλέπουμε ψηλές, μεγάλες καμαρωτές πόρτες, κάπου ορθογώνιες, όλες ξύλινες, όλες κρύβουν πίσω τους ήσυχες αυλές με πιθάρια, κλίματα και λουλούδια, πολλά λουλούδια. Σπίτια που μόλις διακρίνονται πίσω από τους τοίχους, οι τοίχοι κολλημένοι ο ένας με τον άλλο, δεν υπάρχει ορατό κενό μεταξύ τους. Το κενό, ο ελεύθερος χώρος, είναι μέσα, είναι οι αυλές που γοητεύουν με τα χρώματα της πέτρας, του κεραμικού, του ξύλου αλλά και με την ηρεμία και την γαλήνη του χωριού. Στον δρόμο μας συναντούμε πολλές βρύσες, από εδώ έπαιρναν οι Κοιλανιώτες το νερό τους. Το ότι βλέπουμε τόσες πολλές, τονίζει το πόσο σημαντικό και πλούσιο χωριό ήταν το Κοιλάνι. Σε κάποιες από τις πέτρες πάνω στους τοίχους διακρίνουμε ένα περίεργα ωραίο χρώμα που επαναλαμβάνεται συνέχεια, σχεδόν σε όλους. Υπέροχο χρώμα, ουρανογαλαζιολιλά ή πιο σωστά λουλακί και είναι πανέμορφη απόχρωση.
Μέχρι πρόσφατα, σε προηγούμενες δεκαετίες, οι νοικοκυρές συνήθιζαν να ασβεστώνουν τους τοίχους προσθέτοντας το χαρακτηριστικό λουλάκι στο ασβέστωμα, που τους έδινε ένα ανοικτό γαλάζιο, ουρανί χρώμα, το λουλακί. Αυτό δεν συμβαίνει πλέον αλλά βλέπουμε τα ίχνη του πάνω στην πέτρα και το απολαμβάνουμε.
Περπατάμε στα υπέροχα γραφικά δρομάκια του Κοιλανιού και απολαμβάνουμε ομορφιές και φιλοξενία. Περνάμε από τα καφενεία και οι κάτοικοι μας προσκαλούν να μας φιλέψουν, όλοι πρόσχαροι, χαμογελαστοί, περνάμε εξαιρετικά ωραία στο Κοιλάνι και γιατί είναι πανέμορφο και το χαιρόμαστε αλλά και γιατί νιώθουμε ευπρόσδεκτοι.
Δεν καθόμαστε για κέρασμα γιατί έχουμε πολλά ακόμα να δούμε. Πάμε προς την εκκλησία του Χριστού του Μονογενούς, τη μοναδική σε παγκόσμια βάση εκκλησία που έχει ως όνομα αυτόν τον χαρακτηρισμό του Χριστού. Εξαιρετικά ωραίο κτίσμα, πιθανότατα του 15ου αιώνα, κάτω από τα δέντρα, μέσα στο πράσινο και τη γαλήνη. Πάνω σε ένα τοίχο βλέπουμε χειρόγραφη επιγραφή που καθορίζει ως χρονολογία ανακαίνισης το 1772, από τον Κοιλανιώτη αρχιεπίσκοπο Παΐσιο.
(Φωτογραφία: Σε κοντινή απόσταση από την κεντρική πλατεία του χωριού βρίσκεται η μοναδική εκκλησία στην Κύπρο αφιερωμένη στο Μονογενή Χριστό.)
Σώζεται τοιχογραφία του Παϊσίου να προσφέρει τον ναό. Στον τοίχο αριστερά της εισόδου βλέπουμε σε ειδική θέση, εντοιχισμένο, ένα σκευοφυλάκιο με φορητές εικόνες και εκκλησιαστικά αντικείμενα αμύθητης αξίας. Έχουμε πολλά και σημαντικά ακόμα να δούμε στο Κοιλάνι, όπως την εκκλησία της Παναγίας της Ελεούσας, το τζαμί του χωριού που ήταν εκκλησία της Αγίας Σοφίας και το μετέτρεψαν οι Οθωμανοί σε δικό τους λατρευτικό χώρο. Το εκκλησάκι του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, του Αγίου Ανδρόνικου, του Αγίου Γεωργίου και της Αγίας Βαρβάρας, τον Προφήτη Ηλία που ήταν ναός του Δία… Πρέπει οπωσδήποτε να δούμε δυο ωραία μουσεία, το εκκλησιαστικό και το αμπελουργικό, στα οποία διατηρούνται αξιόλογα δείγματα της εκκλησιαστικής παράδοσης και της λαϊκής τέχνης. Επίσης αξίζει να πάμε να δούμε και τον παλιό ελαιόμυλο, το παλιό δημοτικό σχολείο, υπέροχο κτήριο που έχει μετατραπεί σε Κέντρο Περιβαλλοντικής Μελέτης. Πραγματικά, ατέλειωτο το Κοιλάνι, θησαυρός για περιπατητές και λάτρεις του νησιού μας. Και μόνο το περπάτημα στα δρομάκια του είναι ένα συγκλονιστικό μάθημα της ιστορίας μας.
Ηθικό δίδαγμα από την εκδρομή μας στο Κοιλάνι; Χρειάζεται τουλάχιστον μια διανυκτέρευση σε ένα από τους προσφερόμενους χώρους για να χαρούμε τις ομορφιές του χωριού.
Το πιο πάνω κείμενο είναι τμήματα της εκπομπής «Roadtrip.cy». Κάθε Σάββατο και Κυριακή από τις 8 μέχρι τις 10 ακούτε την εκπομπή του Άντρου Σκαλιστή «Roadtrip.cy» στον Σπορ FM 95.
