Ο σχολικός εκφοβισμός, αλλιώς «ενδοσχολική βία» ή «bullying», δεν είναι ένα καινούργιο φαινόμενο, αν και τα τελευταία χρόνια βρίσκεται σε έξαρση. Ως σχολικό εκφοβισμό ορίζουμε τη χρήση βίας (λεκτικής, σωματικής, ηλεκτρονικής, κοινωνικής, ρατσιστικής και σεξουαλικής) μεταξύ μαθητών ή συνομήλικων παιδιών, με στόχο να προκληθεί πόνος ή αναστάτωση. Για πρώτη φορά μελετήθηκε στη Νορβηγία το 1978 και ως όρος άρχισε να αναφέρεται στα επιστημονικά περιοδικά από το 1987.
Όσον αφορά τα χαρακτηριστικά των bullies, πολλές μελέτες δείχνουν ότι υπερεκτιμούν τον εαυτό τους, έχουν έλλειψη ενσυναίσθησης, είναι ανήσυχοι εξαιτίας στρεσογόνων καταστάσεων που βιώνουν, έχουν τεταμένες σχέσεις με τους γονείς και τους συνομηλίκους τους και δυσκολεύονται να κατανοήσουν τα συναισθήματα των άλλων. Τα παιδιά αυτά επιλέγουν να εκφοβίσουν, κυρίως, παιδιά που έχουν μειωμένη αυτοπεποίθηση και είναι πιο φοβισμένα και ντροπαλά.
Μια σειρά από συμπεριφορές που περιλαμβάνονται στο bullying είναι η άσκηση σωματικής βίας (χτυπήματα, σπρωξίματα, τσιμπήματα κλπ.), η χρήση υβριστικών ή υποτιμητικών φράσεων, ο εσκεμμένος αποκλεισμός του παιδιού-θύματος από κοινωνικές δραστηριότητες, οι απειλές και ο εκβιασμός, η διάδοση ψευδών φημών, η σεξουαλική παρενόχληση κλπ. Επίσης, ο σχολικός εκφοβισμός διαφέρει από αυτό που λέμε «πείραγμα». Η βασική διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι το πείραγμα δε γίνεται συστηματικά, δεν έχει σκοπό να προκαλέσει βλάβη στον άλλο, δεν υφίσταται ανισορροπία δυνάμεων μεταξύ των δυο πλευρών και συνήθως, εμπλέκει άτομα που έχουν φιλικές σχέσεις μεταξύ τους.
Αιτιολογικοί παράγοντες ή παράγοντες διατήρησης
Στο δημόσιο διάλογο που γίνεται, γενικά, για τον σχολικό εκφοβισμό, συχνά, υπογραμμίζεται ο ρόλος των γονέων και του σχολείου.
Γονείς
Οι γονείς των παιδιών που γίνονται θύτες θεωρούνται πολύ συχνά υπεύθυνοι για τις ενέργειες των παιδιών τους. Ένας σημαντικός αριθμός μελετών έχει συγκεντρώσει επαρκείς πληροφορίες που υποστηρίζουν ότι η έλλειψη ζεστασιάς από τους γονείς, οι σωματικές τιμωρίες, η ανοχή στην επιθετική συμπεριφορά του παιδιού και η επιθετική συμπεριφορά των γονέων, είναι μερικοί από τους παράγοντες που ενισχύουν την πιθανότητα ανατροφής ενός δυνητικού θύτη. Αντίθετα, η υπερπροστασία της μητέρας προς το αγόρι και η αδιαφορία προς το κορίτσι ενισχύουν την πιθανότητα ενός παιδιού να γίνει θύμα, σύμφωνα πάντα με τις μελέτες.
Ωστόσο, έχουν βρεθεί προστατευτικές συμπεριφορές των γονέων που μειώνουν τους κινδύνους για εμπλοκή του παιδιού σε σχολικό εκφοβισμό, όπως η ζεστασιά, η ανταπόκριση, η συνέπεια και μη άσκηση σωματικής τιμωρίας.
Σχολείο
Το σχολείο αποτελεί φορέα κοινωνικοποίησης και μάθησης για τα παιδιά. Μέσα στο σχολικό περιβάλλον το παιδί μαθαίνει τους ρόλους που αργότερα αναμένεται να αναλάβει στην κοινωνία και έρχεται σε άμεση επαφή με τη λειτουργία των ομάδων συνομηλίκων, αναλαμβάνοντας διάφορους ρόλους μέσα σε αυτή. Γι’ αυτό και μέσα σε ένα περιβάλλον γεμάτο άλλους ανθρώπους είναι εύκολο να υπάρξουν συγκρούσεις. Ωστόσο, τα περιστατικά βίας στο σχολείο, συχνά δεν αντιμετωπίζονται με τον πιο κατάλληλο τρόπο από το σχολικό πλαίσιο, καθώς ενδέχεται οι δάσκαλοι ή καθηγητές, είτε να μη γνωρίζουν ότι υφίστανται, είτε να τα αγνοούν.
Παρέα συνομηλίκων
Σήμερα, ένας αυξανόμενος αριθμός παιδιών μεγαλώνουν χωρίς εκείνες τις εμπειρίες που τα βοηθούν να αναπτύξουν κοινωνικές δεξιότητες, ενώ, παράλληλα, το ελεύθερο παιχνίδι παρακμάζει. Μέσα από τις παρέες συνομηλίκων –χωρίς την επίβλεψη των γονέων- τα παιδιά αναπτύσσουν δεξιότητες που τα βοηθούν να είναι αρεστά στα άλλα παιδιά και να επιλύουν τα κοινωνικά τους προβλήματα.
Διαδίκτυο
Ο σχολικός εκφοβισμός μπορεί να πραγματοποιηθεί και με τη βοήθεια του διαδικτύου (ηλεκτρονικός εκφοβισμός), κάτι που αποτελεί αυξανόμενο πρόβλημα την τελευταία δεκαετία. Από τη στιγμή που τα κινητά τηλέφωνα και άλλες συσκευές έχουν μπει για τα καλά στη ζωή μας, παρέχουν ανά πάσα στιγμή τη δυνατότητα πρόσβασης στους «bullies», οι οποίοι, πλέον, μπορούν εύκολα και ανώνυμα να παρενοχλήσουν τα θύματά τους.
Πρόληψη και αντιμετώπιση
Τα τελευταία χρόνια, παγκοσμίως, υπάρχει αυξανόμενη οργή και απογοήτευση από την πλευρά των γονέων για την αποτυχία των σχολείων να προστατεύουν τα παιδιά τους από τον σχολικό εκφοβισμό. Μάλιστα, έχουν γίνει αναφορές ακόμη και για αυτοκτονίες και αυτό επιτείνει την ανάγκη για πρόληψη και αντιμετώπιση. Σε χώρες του εξωτερικού έχουν διαρθρωθεί προγράμματα πρόληψης που δίνουν έμφαση στην σπουδαιότητα της επικοινωνίας μεταξύ γονέων-κηδεμόνων και σχολείου. Ωστόσο, ευρήματα ερευνών έχουν αποκαλύψει ότι οι συνεργατικές σχέσεις μεταξύ γονέων και σχολείου, συχνά, υπονομεύονται εξαιτίας της απόδοσης ευθυνών και κατηγοριών της μιας πλευράς προς την άλλη.
Γονείς
Είναι σημαντικό οι γονείς τόσο σε επίπεδο πρόληψης όσο και παρέμβασης να βρίσκονται συναισθηματικά κοντά στα παιδιά τους, να επικοινωνούν ουσιαστικά μαζί τους και να ακούν τους προβληματισμούς τους. Έτσι, μπορούν πολύ πιο εύκολα να αναγνωρίσουν άμεσα οποιαδήποτε αλλαγή στη συμπεριφορά τους. Επίσης, θα πρέπει να τα διδάξουν να σέβονται τη διαφορετικότητα αλλά και να υπερασπίζονται άλλα παιδιά που πέφτουν θύματα βίας. Σε περίπτωση που εντοπιστεί εμπλοκή του παιδιού σε μορφή βίας είναι, επίσης, σημαντικό ο γονιός να ενημερώσει και να συνεργαστεί με το σχολείο, αλλά και να απευθυνθεί σε κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας.
Σχολείο
Τα μέλη της σχολικής κοινότητας οφείλουν να είναι ευαισθητοποιημένα και να συνεργάζονται με τους γονείς για οτιδήποτε συμβαίνει στο χώρο του σχολείου. Ακόμα, κάποιες από τις στρατηγικές πρόληψης ή αντιμετώπισης που μπορούν να χρησιμοποιήσουν είναι η αύξηση της επίβλεψης του σχολικού χώρου και η συζήτηση στην τάξη -μαζί με τα παιδιά- για τον ορισμό, τις μορφές και τις επιπτώσεις της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού αλλά και τη διερεύνηση των απόψεων που έχουν τα παιδιά γι’ αυτή.
