Ti κοινό μπορεί να έχουν δύο γυναίκες, ένα παραμύθι και η σημαντικότητα της διατήρησης της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της Αθηένου; Η Σάντη Αντωνίου και η Έλενα Τσιγαρίδου ένωσαν τις δυνάμεις τους, στη συγγραφή και την εικονογράφηση, ενός παραμυθιού, βασισμένο σε μια αληθινή ιστορία, με το οποίο το Καλλινίκειο Μουσείο και ο Δήμος Αθηένου θέλουν να διαδώσουν την πολιτιστική κληρονομιά. Με αφορμή την κυκλοφορία του παραμυθιού «Η Κλωστή της Υπομονής» συνάντησα τις δύο γυναίκες στα στενά τις Αθηένου, για μια κουβέντα για όλα όσα αφορούν στο έργο τους.
Του Νάκη Αντωνίου
Φωτογραφίες Νέαρχος Παναγιώτου
Μακιγιάζ Μαρία Κλείτου
Αλήθεια, πώς ξεκίνησε η σχέση σας;
Σ: Γνωριστήκαμε μέσω κοινών φίλων και κάπως έτσι έδεσε το γλυκό.
E: Θα έλεγα ότι ήταν γραφτό να βρεθώ με τη Σάντη. Νιώθω σαν να την ξέρω από πάντα και από την πρώτη στιγμή της γνωριμίας μας ένιωσα μιαν απίστευτη σύνδεση. Η αφορμή υπήρξε μία πολυαγαπημένη κοινή φίλη, η Ξένια, που μας σύστησε.
Τι είναι αυτό που σας ενώνει;
Ε: Με τη Σάντη είμαστε πολύ διαφορετικές, είμαστε «το άσπρο και το μαύρο» και πιστεύω ότι και αυτό συμβάλλει στη χημεία μας. Η μία συμπληρώνει κομμάτια της άλλης. Παρόλη μας τη διαφορετικότητα, μας ενώνουν πάρα πολλά. Πάνω πάνω στη λίστα μας βάζω την αγάπη και την ανάγκη που έχουμε και οι δύο για τη δημιουργία, τον σεβασμό για την παράδοση, το «παιξίμην», τον ενθουσιασμό και τον αυθορμητισμό, τη χαρά της φύσης, την παρέα των «όμορφων» ανθρώπων και τόσα άλλα.
Σ: Η φιλία μας μοιάζει μ’ ένα περίτεχνο, πολύχρωμο κέντημα. Κάθε βελονιά είναι ένας «πούντος» στη φιλία μας. Θαυμάζουμε η μία την άλλη, σεβόμαστε η μία την άλλη, εμπνεόμαστε η μία από την άλλη και στηρίζουμε η μία την άλλη. Είναι αμέτρητες οι βελονιές των όσων μας ενώνουν.
Πώς γεννήθηκε η ιδέα της «Κλωστής»;
Σ: «Η Κλωστή της Υπομονής» γεννήθηκε μέσα από την ανάγκη του Καλλινίκειου Μουσείου και του Δήμου Αθηένου να επικοινωνήσει με τα παιδιά τη σπουδαιότητα της διατήρησης της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς (δαντέλες «βενίς» ή «πιττωτές» και αθηενίτικη ολόπλουμη δαντέλα). Επικοινώνησαν μαζί μου (όπως και με άλλους συγγραφείς) για την υποβολή πρότασης σε σχετικό διαγωνισμό. Αποδέχτηκα το κάλεσμά τους με ιδιαίτερο ενθουσιασμό, καθώς είχα ήδη τριβή με το θέμα - προσωπικό και ερευνητικό ενδιαφέρον. Όταν ανακοινώθηκαν τα αποτελέσματα, ένιωσα μεγάλη ευλογία. Άδραξα, λοιπόν, την ευκαιρία και στρώθηκα στη μελέτη και στο γράψιμο.
Σάντη, πες μας λίγα λόγια για την ιστορία του βιβλίου.
Να το πάρουμε αλλιώς; «Τι κοινό μπορεί να έχουν μία ατέρμονη κλωστή, μία βαλίτσα αθηενίτικα κεντήματα, ένα τρένο, ένα κορίτσι και δεκαεφτά βήματα στις μύτες των ποδιών της;». Ε λοιπόν αυτά και άλλα πολλά θα ανακαλύψετε διαβάζοντάς το.
Ισχύει ότι βασίζεται σε πραγματική ιστορία;
Όντως, οι βασικοί ήρωες βασίζονται σε πραγματικά πρόσωπα: την αρχικεντήστρα της Αθηένου, κυρία Αναστασία Σέα, και τον αρχικεντηματέμπορα, κύριο Σωτήρη Μεστάνα. Έχοντας ως αφετηρία τα χέρια της Αναστασίας, η κλωστή συνδέει το «πάντρεμα» ιστορικών γεγονότων, βιωματικών αφηγήσεων, μυστήριου και απροσδόκητων στιγμιότυπων μαγικού ρεαλισμού, μέσω του αθηενίτικου κεντήματος, με την Κύπρο και, κατ’ επέκταση, με τον κόσμο πέρα από το νησί! Συμβολικά, πίσω από τους βασικούς ήρωες θέλουμε να τιμήσουμε και ευχαριστήσουμε όλους όσους καταφέρνουν να διατηρούν ζωντανή και επίκαιρη την πολιτιστική μας κληρονομιά.
Τι ακριβώς προηγήθηκε της συγγραφής; Φαντάζομαι ότι χρειάστηκε έρευνα μεγάλη.
Για να μπορέσει ένα βιβλίο γνώσεων να σταθεί ιστορικά, χρειάζεται στέρεο ερευνητικό και παιδαγωγικό υπόβαθρο. Ο συγγραφέας/ερευνητής καλείται να κάνει βουτιά στη βιβλιογραφία και, πράγματι, αυτό απαιτεί μεγάλη έρευνα τόσο ως προς τον όγκο των πληροφοριών που πρέπει να καλύψεις όσο και προς τον χρόνο που χρειάζεται να αφιερώσεις. Προηγήθηκε αρκετή έρευνα, εστιασμένη σε δύο πυλώνες: την τοπική ιστορία της Αθηένου και στο θεωρητικό πλαίσιο της διδακτικής της ιστορίας στα παιδιά. Η αλήθεια είναι πως είμαι «εθισμένη» στο ερευνητικό στάδιο.
Σε φαντάζομαι σ’ ένα παραδοσιακό καφενείο να πίνεις τον καφέ σου και να γράφεις το βιβλίο. Βάλε μας λίγο στη διαδικασία συγγραφής. Πώς έγινε;
Το καφενείο μπήκε στο σκηνικό αργότερα, στο μοίρασμα της αφήγησης με την Έλενα. Μπορώ να πω πως δεν ακολουθώ πιστά κάποια συγκεκριμένη διαδικασία. Πρώτα ξεκινώ να γράφω στο μυαλό μου. Οι ιδέες γίνονται προτάσεις και στροβιλίζουν μέχρι να πάρουν μια αρχική μορφή. Αν και εμπνέομαι από παντού, για το συγκεκριμένο βιβλίο προτιμούσα να γράφω στο γραφείο μου. Το οποίο έμοιαζε με «εγκληματολογικό εργαστήριο»: οι τοίχοι ήταν καλυμμένοι από τα mood boards που συνηθίζω να ετοιμάζω (ερευνητικά αποτελέσματα, χρονοδιαγράμματα, προφίλ πρωταγωνιστών και άλλες βασικές πληροφορίες), τα βιβλία και η αρθρογραφία είχαν αρχειοθετηθεί ανάλογα και ο μαυροπίνακας ήταν έτοιμος για σημειώσεις. Έκλεινα την πόρτα και ταξίδευα.
Πόσο εύκολη ήταν η συνεργασία σας για το βιβλίο αυτό;
Ε: Από την αρχή είδα αυτό το βιβλίο σαν ένα κοινό ταξίδι που ήθελα να κάνω παρέα με τη Σάντη. Ένα συνειδητό ταξίδι γεμάτο περιπέτειες. Δεν ξέρω πώς καθορίζεται το εύκολο ή το δύσκολο. Το σίγουρο είναι ότι έχω κερδίσει τόσα πολλά από αυτό το ταξίδι. Αντιμετωπίσαμε την όλη διαδικασία με όλο τον σεβασμό προς την παράδοση και την κυρία Αναστασία και συνάμα σαν να είναι ένα όμορφο παιχνίδι. Γίναμε παιδιά για τα παιδιά.
Σ: Το να καταφέρεις να αλληλοσυμπληρώνονται οι εικόνες με τις λέξεις είναι ίσως το μεγαλύτερο στοίχημα του εικονοβιβλίου. Γι’ αυτό και η επιλογή της Έλενας για το εικαστικό κομμάτι ήταν στο μυαλό μου από την πρώτη κιόλας στιγμή. Ένιωθα πως ήταν η συνέχεια του ταξιδιού μας, ένα ταξίδι που έπρεπε να το κάνουμε μαζί. Περάσαμε άπειρες ώρες μοιράσματος, συζητήσεων και πειραματισμών. Όταν γράφω, έχω στο μυαλό μου εικόνες. Σε αρκετές περιπτώσεις κρατούσα στοιχεία για την εικονογράφηση κι έτσι έπαιζα περισσότερο με το γράψιμο. Όταν η Έλενα ζωντάνεψε το βιβλίο μέσα από τις εικόνες της, βρήκα καινούργια ερεθίσματα και προχώρησα σε μικροαλλαγές του κειμένου. Ήταν λες και δανείζαμε η μία τα μάτια της στην άλλη. Αυτό νομίζω ότι φαίνεται και στο τελικό αποτέλεσμα.
Έλενα, πώς θα περιέγραφες την τεχνική σου;
Μου αρέσει να δουλεύω με διάφορα υλικά. Χρησιμοποιώ λαδομπογιές, ακρυλικά, γραφίτη, μελάνι, μαρκαδόρους, ακουαρέλλα, διάφορα χαρτιά, κλωστές, καρφίτσες και άλλα. Το κάθε υλικό έχει τη δική του αφή και τη δική του γραφή. Λατρεύω να τα συνδυάζω και να βλέπω τις προοπτικές τους. Η δουλειά μου έχει χαρακτηριστεί ως σύγχρονη και ρεαλιστική. Αν και έχει έντονα ρεαλιστικά στοιχεία, αυτά δεν αποτελούν τον κύριο στόχο. Στα έργα μου κυριαρχεί η ανθρώπινη φιγούρα, αν κι έχω ασχοληθεί και με άλλα θέματα, όπως η νεκρή φύση κ.ά.
Πώς εμπνεύστηκες την εικονογράφηση της ιστορίας;
Σε γενικές γραμμές εμπνέομαι από τη ζωή, τη φύση γύρω μου. Με εμπνέει το συναίσθημα, η αλήθεια, η ζωντάνια. Και σε αυτό το ταξίδι η διαδικασία ήταν παρόμοια. Καθοριστικό ρόλο στην έμπνευση έπαιξε η «ανταλλαγή» ιδεών, εικόνων και η συνομιλία μου με τη Σάντη, καθώς επίσης και η γνωριμία με την κυρία Αναστασία, την ηρωίδα του βιβλίου μας, σπουδαία κεντήτρια της αθηενίτικης δαντέλας. Αυτή η συνάντησή μας γέμισε με το συναίσθημα, που λειτούργησε σαν κινητήριος δύναμη. Αρχικά, έψαξα την έμπνευση στον περίγυρό μου, λόγω του ότι η ιστορία του παραμυθιού διαδραματίζεται στην Αθηένου. Ξαναείδα το χωριό με ένα άλλο μάτι, πιο παιδικό αυτή τη φορά κι αυτό βοήθησε στο να δημιουργήσω νέες εικόνες στο μυαλό μου. Επίσης, σημαντική ήταν η έμπνευση από την εποχή στην οποία διαδραματίζεται η ιστορία. Με τη Σάντη μελετήσαμε την ιστορία της εποχής, τη φύση, τις εικόνες, τα χρώματα, τις μόδες, το έντυπο υλικό κτλ. Όσο περισσότερο δούλευα, τόσο περισσότερες ιδέες έρεαν. Πολλές φορές αυτή η διαδικασία με οδήγησε σε μονοπάτια που ούτε φανταζόμουν.
Πώς προσάρμοσες το δικό σου στυλ ζωγραφικής στην εικονογράφηση ενός βιβλίου;
Θεωρώ ότι η εικογράφηση του βιβλίου έχει αρκετές διαφορές σε σχέση με την εικαστική μου δουλειά, εντούτοις υπάρχει παρόμοια προσέγγιση. Επικρατεί ο ρεαλισμός με μια δόση συμβολισμού και σουρεαλισμού. Υπάρχει έντονη σημασία στη λεπτομέρεια και πολλή μελέτη για κάθε σκηνή.
Είναι εύκολη η εικονογράφηση μιας ιστορίας;
Λόγω του ότι ήταν η πρώτη μου εικονογράφηση, ομολογώ ότι ήταν μεγάλη πρόκληση και καθόλου εύκολη υπόθεση για μένα. Φυσικά, αυτό με έκανε να πεισμώνω περισσότερο.
Τι προηγήθηκε; Τι προεργασία έκανες πριν ξεκινήσεις τα τελικά σχέδια;
Όπως προανάφερα, υπήρξε πολλή έρευνα για να καταφέρω να εισχωρήσω στο πνεύμα του παραμυθιού. Μελέτησα τους ήρωες, την εποχή και πάμπολα εικονοβιβλία για να καταλήξω στο στυλ που θα ακολουθήσω. Συνέλεξα καρτ-ποστάλ, φωτογραφίες εποχής, ατόμων, αντικειμένων, κτηρίων και πολλά άλλα, τα οποία συμπεριέλαβα στα προσχέδιά μου. Έκανα τα πρώτα προσχέδια χωρίς φωτογραφικές αναφορές, ενώ στη συνέχεια, για να καταφέρω να αποδώσω την Αναστασία με πιο πολλή φυσικότητα, χρησιμοποίησα φωτογραφικές αναφορές από τη βαφτιστικιά μου και τη βαφτιστικιά της Σάντης που είναι στην ηλικία της νεαρής Αναστασίας. Τα πρώτα σχέδια ήταν με μολύβι και όταν ήμουν σίγουρη για τη δομή και τη σύνθεση των σκηνών, άρχισα να πειραματίζομαι με το χρώμα.
Τελικά, πόσο σημαντική είναι η διατήρηση της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς;
Ε: Θεωρώ ότι η προστασία της άυλης πολιτιστικής μας κληρονομιάς αποτελεί σημαντικότατο κεφάλαιο. Αν δεν ξέρεις ποιος είσαι, την πολιτιστική σου ταυτότητα, πώς θα σταθείς με περηφάνεια σ’ έναν κόσμο που έχει ροπή προς την παγκοσμιοποίηση; Χωρίς τη γνώση της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, πώς θα μεταφέρεις τον πολιτισμό σου στην επόμενη γενιά;
Σ: Η πολιτιστική κληρονομιά είναι ο σύνδεσμος μεταξύ παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος. Έχουμε το προνόμιο να ζούμε σε μια χώρα που κάθε στενό της μαρτυρεί πολιτισμό και ιστορία. Άρα, πριν φτάσουμε στη διάδοση της πολιτιστικής κληρονομιάς -υλικής και άυλης- απαιτείται πρώτα πρώτα μελέτη, αναγνώριση, διάσωση και διατήρηση. Μετά μπαίνει το κεφάλαιο της διάδοσης. Η πολιτισμική εμπειρία είναι κατεξοχήν μια εκπαιδευτική εμπειρία, η οποία πρέπει να γίνει βίωμά μας. Η παιδεία που είναι το βασικό μέσο, το σχολείο (εδώ σηκώνεται η σημαία της διδακτικής της τοπικής ιστορίας) και το σπίτι επιδρούν άμεσα και έμμεσα στην ανάπτυξη της ιστορικής συνείδησης των παιδιών, καθώς και στους δεσμούς που αποκτούν με την κοινότητά τους. Έπειτα ενεργούμε ως ενήλικες: μαθαίνοντας για την πολιτιστική μας κληρονομιά μπορούμε να τη μεταφέρουμε κι εμείς στους επόμενους. Με την παιδική λογοτεχνία στο προσκήνιο, μπορούμε να προσθέσουμε πως «Η Κλωστή της Υπομονής», όπως και δεκάδες αξιόλογα βιβλία, μπορούν να αξιοποιηθούν ως εκπαιδευτικά εργαλεία για τη διάσωση και τη διάδοση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.
Ποια θεωρείς πως είναι η σχέση των νέων με την πολιτιστική κληρονομιά της Κύπρου;
Σ: Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια στροφή στην παράδοση, κάνοντάς τη «μόδα». Είναι, ομολογουμένως, το καλύτερο trend που ακολουθούμε. Χαίρομαι, διότι ανεξάρτητα από τα κίνητρα, η τριβή με την πολιτιστική μας κληρονομιά θα βρει τον τρόπο να καρποφορήσει μέσα μας. Γιατί πολύ απλά, ζει ήδη μέσα μας.
Ε: Ήδη γίνονται σπουδαία βήματα για τη διάσωση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Βλέπουμε το Υπουργείο Παιδείας και φορείς όπως η UNESCO να κάνουν άλματα σε αυτή την κατεύθυνση. Επίσης, βλέπουμε να δίνεται οικονομική στήριξη γι’ αυτό το σπουδαίο έργο και είναι κάτι που χαροποιεί ιδιαίτερα. Το μέλλον της πολιτιστικής κληρονομιάς βρίσκεται στα χέρια των παιδιών, των νέων, και είναι καθήκον μας να τους μεταφέρουμε τη γνώση αλλά και τις δεξιότητες και την εκπαίδευση που συνδέονται με την κληρονομιά μας. Είναι «μαγκιά» μας να είμαστε Κύπριοι, είναι «μαγκιά» μας να έχουμε τη δική μας ταυτότητα και νιώθουμε περηφάνεια γι’ αυτό. Είναι «μαγκιά» μας να αγαπούμε τον τόπο μας και να στηρίζουμε στο χτες ένα καλύτερο αύριο. Με αυτή τη γνώση μπορούμε να έχουμε σεβασμό και να κατανοούμε καλύτερα τις ποικίλες μορφές της ανθρωπότητας.
Η κυκλοφορία έχει τη στήριξη τόσο των Πολιτιστικών Υπηρεσιών του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού, όσο και της UNESCO. Πώς έγινε η όλη διαδικασία;
Σ: Το βιβλίο αποτελεί μέρος των δράσεων διατήρησης της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της Αθηένου, όπως αυτές σχεδιάστηκαν από το Καλλινίκειο Μουσείο και τον Δήμο Αθηένου, ενώ η έκδοσή του πραγματοποιήθηκε με συγχρηματοδότηση από τις Πολιτιστικές Υπηρεσίες του Υπουργείου Παιδείας με τη στήριξη της Κυπριακής Εθνικής Επιτροπής UNESCO.
Πού μπορεί να το βρει κάποιος;
Ε: Μπορείτε να βρείτε το εικονοβιβλίο «Η Κλωστή της Υπομονής» στη Λεβέντειο Πινακοθήκη, στο Καλλινίκειο Δημοτικό Μουσείο Αθηένου και στα βιβλιοπωλεία Σολώνειον Κέντρον Βιβλίου, Περιδιάβαση και Βιβλιοπωλείο του Οίκου των Κυπριακών και Κυπρολογικών Εκδόσεων ΜΑΜ. Σύντομα θα διατίθεται και στα βιβλιοπωλεία Public.
